شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن های ایرانی است. کلمه یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی است که به تولد و زایش معنی شده است. وجه تسمیه این واژه به این دلیل است که پس از شب یلدا و طلوع آفتاب نخستین روز زمستان، چون به تدریج طول شبها کوتاه تر و طول روزها بیشتر می شود، به تعبیری زمین دوباره زنده می شود. شب چله هم که همان شب یلداست از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند. در گذشته اعتقاد براین بوده که اوج سرمای زمستان در چله بزرگ است.
پیشینه یلدا به زمانهای بسیار دور برمی گردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد. بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. اما به نظر کارشناسان آنچه که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده مربوط به 500 سال پیش از میلاد است و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان در زمان داریوش یکم از پادشاهان هخامنشی بوده است. از شب یلدا در کتب تاریخی بسیاری یاد شده است.
دانشمند بزرگ و تقویم شناس ایرانی، "ابوریحان بیرونی" نیز از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می کند و آن را میلاد خورشید دانسته است.
مردم روزگاران دور که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی عادت داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند. آنها به تجربه دریافتند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانند استفاده کنند.
این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شبها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید نامیده و آغاز سال قرار دادند و جشن گرفتند.
شب یلدا اکنون نیز در میان ایرانیان جایگاه ویژه ای دارد.
در این شب، مردم ایران با برنامه های مفرح بسیار در کنار اقوام و خانواده خود این شب دراز را به خوشی سپری می کنند و تمامی شب را چشم انتظار دمیدن خورشید با افسانه گویی، گفتن مَتَل و چیستان، نقل شاهنامه، حافظ خوانی، تفأل زدن به شعر حافظ و تخمه شکستن می گذراندند.
آنها بنا به یک اعتقاد قدیمی که خورشید با طلوع خود، کمر تاریکی و دیو سیاهی را خواهد شکست و با پرتو خود نحسی و شومی و نامبارکی تاریکی را از فضای زندگی مردم دور خواهد کرد، شب را به صبح می رسانند.
مردم ایران در شب یلدا بنا به سنت کهن نیاکان خود، سفره ای می گسترند و در کنار آن می نشینند و گذشتن از زمان کهنه به زمان نو را جشن می گیرند.
در برخی مناطق به این سفره "خوان شب چره" می گویند که در هر منطقه ایران بنا برمقتضیات اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی بوم- زیستگاه ها و سنت های فرهنگی متفاوت است اما در کل با مجموعه ای از خوراکی ها و تنقلات پاییزی رایج در محل از جمله مغز پسته، بادام، گردو، فندق و در کنار آن توت و انجیر خشک و میوه های گوناگون به ویژه میوه های سه گانه سیب، انار و هندوانه می آرایند.
خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه دارد. بسیاری از مردم بر این باورند که این میوه ها دانه های زیادی دارند و انسان ها با توسل به برکت پردانه بودن آن ها نیروی باروری را در خود افزایش می دهند . همچنین هندوانه و انار را به خاطر سرخی رنگ شان نماینده ای از خورشید در شب تصور می کنند. پایان این شب نشینی تا نزدیک به طلوع خورشید ادامه می یابد.
برگزاری این سنت کهن اما امسال با وجود همه گیری بیماری کووید 19، شکل ویژه ای پیدا کرده است. امسال با توجه به فراگیر شدن بیماری کرونا همه توصیه ها به شهروندان پرهیز از حضور و یکجانشینی و دوری از دورهمی های سنتی برای کمتر شدن همه گیری کرونا است.
متاسفانه با وجود همه اقدامات انجام شده و محدودیت‌های اعمال شده، با توجه به کارشکنی برخی از کشورها برای تهیه و ارسال دارو، کرونا هنوز همچنان روزانه بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر از مردم این سرزمین را از بین می‌برد.
طبق گفته مسئولین وزارت بهداشت ایران هرچند که روند بستری شدن مبتلایان به کرونا با اجرای محدودیت‌های هوشمند در کشور، روند کاهشی داشته است، اما هنوز شرایط در بسیاری از شهرها و استان‌های کشور شکننده و آسیب‌پذیر است و کوچکترین بی‌توجهی می‌تواند به بهای گزاف از دست دادن جان بسیاری از مردم تمام شود و دستاوردهای دلگرم کننده در کاهش آمار ابتلا و جانباختگان کووید ۱۹ در سطح کشور را از بین ببرد.
امسال؛ یلدای مجازی
با توجه به این معضل کارشناسان و کارگزاران بهداشتی این مفهوم را بارها به جامعه منتقل کرده اند که هر نشست خانگی و دورهمی برابر با خطر مرگ عزیزان است، یلدای امسال هم می‌تواند همین گونه خطرآفرین و مرگبار باشد و می‌تواند همراه با طعم شیرین انار و هندوانه در یک دورهمی خانواده، شوکران مرگ را برای خانواده ها به همراه داشته باشد.
از این رو مسئولین بهداشتی کشور پیشنهادهای خوبی درباره چگونگی برگزاری یلدای مجازی ارائه کرده اند. از جمله اینکه برای این شب مسابقه هایی طرح و برنامه ریزی شده و به پدربزرگها و مادربزرگها آموزش داده می شود که به بیان قصه های پندآموز خود پرداخته و آن را در قالب ویدئو یا فایل صوتی (پادکست) در فضای مجازی برای فرزندان و نوه های خود بارگزاری کنند.
در این راستا موج تازه ای به صورت مسابقه در شبکه های اجتماعی و در قالب قصه گویی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها به راه افتاده است و بسیاری نیز با راه اندازی برنامه های نشست های جمعی و دورهمی مجازی از یلدا استقبال کرده اند.
در سالهای گذشته در شب های یلدا توصیه می‌شد که مردم تلفن ای همراه خود را کنار گذاشته و از جمع های خانوادگی لذت ببرند؛ امسال اما برعکس سفارش می‌شود که برای خندیدن و شاد بودن، برای دوباره نفس کشیدن باید حتماً دور بود و فاصله داشت و حالا تلفن های همراه به کمک مردم آمده تا با استفاده از فضای مجازی، آیین سنتی شب یلدا برگزار شود و با ارتباط تصویری، بلندترین شب سال را به سبک کرونا جشن بگیرند و به یکدیگر تبریک بگویند .
بدین ترتیب باید گفت امسال قرار است مردم ایران یلدایی کرونایی را بگذارانند؛ یلدایی که بتوان خاطره اش را سال ها بعد نقل کرد و شاد بود از اینکه در یلدای ۱۳۹۹( 2020 ) کسی را به خاطر کرونا از دست نداده اند. بیتی زیبا از اشعار سعدی شیرازی شاعر بزرگ ایرانی بهترین وصف این روزهای مردم ایران است .
" هنوز با همه دردم امید درمانست که آخری بود آخر شبان یلدا را "
این بیت زیبا که نگاهی امیدبخش به بهبود دردها و رنج‌ها و طلوع سپیدی و روشنایی پس از طولانی‌ترین شب سال دارد، امروز این امید را در مردم ایران بوجود می آورد که با همدلی و همراهی و رعایت توصیه های بهداشتی می توانند این ویروس وحشی را شکست داده و بار دیگر به صبحی روشن برسند.
میراث باستانی یلدا در گذر ویرانگر کرونا هم جاودان می‌ماند؛ کرونا دیر یا زود خواهد رفت اما میراث فرهنگی ایرانیان تا همیشه تاریخ باقی است.
نسرین خویی
بیشتر بخوانید:
نظرسنجی اینستاگرامی آذری جهرمی درباره شب یلدا
هشدارهای یلدایی روحانی: خانواده‌ها مراسم امسال را مجازی برگزار کنند
درخواست وزارت بهداشت از مردم برای رعایت دستورالعمل‌ها: یلدا را مجازی برگزار کنید
