اینگونه به نظر می رسد که نوروز نه فقط برای مردم قلمرو فرهنگی ایران بلکه برای طبیعت نیز شروعی تازه است. صدای دلنشین طبیعت، نوروز را برای بسیاری خاطره انگیز می کند. آواز پرندگان قلب را آکنده از امید و زندگی می کند و همراهی و یکی شدن با طبیعت نقشه راهی می شود برای ادامه زندگی و شروعی دوباره.
در ماه اسفند مردم ایران پیش از رسیدن بهار مقدمات رسیدن نوروز را فراهم می کنند و حال و هوای ماه اسفند در ایران بسیار دیدنی است. ایرانیان چند هفته پیش از فرا رسیدن سال نو به استقبال نوروز و بهار می روند و جنب و جوش مردم درخیابان ها دیده می شود.
یکی در حال خرید نوروزی است یکی در حال تمیز کردن شیشه خانه یا مغازه است. در واقع یکی از آداب و آیین های استقبال از نوروز تمیز کردن خانه و کوچه و خیابان است که به آن «خانه تکانی» می گویند.
خانه تکانی در ستانه نوروز
خانه تکانی، آیینی زیبا است که پیش از نوروز انجام می شود و مردم در کنار تکاندن آلودگی های و اضافات خانه، دل خود را نیز از وابستگی ها می تکانند و برای شروع سال جدید آماده می شوند.
سفرنامه «ادوارد پولاک» را که ورق بزنید در بخشی از کتابش از آداب و رسوم پیش از نوروز در ایران نوشته است. او که در میانه سال های 1818 می زیسته در خاطراتش می گوید: "از جمله عادات پسندیده ایرانیان در هنگام نوروز، خانه تکانی بود. مردم چند روز پیش از عید به پاکیزه کردن خانه‌ها و فرش تکانی می پرداختند. معمولاً خانه تکانی سالی یک بار انجام می شد و آن هم در هنگام نوروز انجام می گرفت."
تمام مراسم در هر سرزمین و دیاری، ادامه آیین ها هستند. آیین ها اما از اسطوره ها پدیدار شده اند. اسطوره ها مادر بسیاری از باورها و اعتقادات امروزه بشر به شمار می روند. اسطوره هایی که رفته رفته و با گذر زمان فراموش می شوند اما آیین ها که ضمانت برپایی اسطوره هاست، تداوم می یابند و به صورت رسوم ادامه پیدا می کنند و گاهی کارکرد آنها تغییر می کند.
یکی از این آیین ها، خانه تکانی است که امروزه برای استقبال از بهار در ایران و قلمرو فرهنگی آن انجام می شود.
دلایل متفاوت برپایی نوروز از دید باستانی و اسطوره ای
برپایی نوروز از دید باستانی و اسطوره ای دلایل متفاوتی دارد برخی آن را روز به تخت نشستن «جمشید» پادشاه اساطیری می دانند و برخی آن را بازگشت روان یا «فَروَهَر» (Fravashi) درگذشتگان می پندارند.
نشان فروهر
توضیح آنکه فَروَهَر با نام اصلی آن فره وهر (Farahvahar) در اصل نام آریایی «روح» در زبان عربی است. بیش از چهار هزار و پانصد سال پیش، زمانی که اکثر اقوام کره زمین سرگرم بت پرستی بودند و تمام وجود انسان را فقط همین کالبد خاکی و فانی می دانستند، درست در همین زمان، آریاییان باستان اعتقاد داشتند انسان غیر از کالبد خاکی دارای روح بوده و پس از مرگ، این روح از بدن فانی جدا شده و به جای دیگری رفته و به زندگی اش ادامه می دهد.
از نظر اساطیر ایران باستان، فَروَهَر که نماد فر کیانی و پادشاهی ایران زمین شد، در نوروز به زمین بر می گردد.
در واقع فَروَهَر که با فرهنگ باستانی ایران گره خورده در تمام دوران زندگیِ فرد او را رها نمی کند تا زمانی که او راه راستی را در پیش بگیرد، اما هنگامی که فرد از راستی منحرف شود و کژی را پیش گیرد فروهر به شکل پرنده از وجود فرد گناهکار، رخت بر می بندد و او را ترک می کند.
در طول سال هنگام نزدیک شدن به نوروز، فروهرهای درگذشتگان درستکار در پنج روز آخر سال به سوی بازماندگانشان پر می گشایند تا از طرف اهورامزدا برای عزیزانشان در آغاز سال نو شادی و برکت بیاورند، اما از آن جایی که مقر آنان بهشت و همنشینی با خداوند در پاکی و نور است در خانه ای وارد می شوند که به مانند بهشت، عاری از ناپاکی و تاریکی باشد.
در حقیقت ایرانیان باستان خانه تکانی می کردند تا محفل حضور درگذشتگان را پاک و زیبا بسازند. اگر خانه ای پاک از آلودگی نشود روان درگذشتگان ساکنان آن خانه به آنجا نمی آیند و اهالی خانه از برکت و شادی محروم می ماندند.
رسم زیبای خانه تکانی امروزه، در واقع نوعی استقبال از نوروز است. با نزدیک شدن به نوروز همان‌طور که روز نو می‌شود، مردم هم سعی می‌کنند با خانه‌تکانی و جایگزین کردن ظرف‌های کهنه با نو، همه‌چیز را نو کنند و بیش از همه این مادران و زنان هستند که بیش از دیگر اعضای خانواده در این سنت سهیم هستند.
در اسلام نیز مردم به نظافت و پاکیزگی دعوت شده‌اند و این یک اصل مسلم در تمامی تعالیم ادیان الهی است. دین اسلام همواره بر نظافت و رعایت بهداشت تأکید داشته و به متحول شدن و رنگ تازه بخشیدن به زندگی اهمیت زیادی قائل است.
سر زدن به مزار درگذشتگان در پنجشبه آخر سال از آیین های دیگر نوروز
یکی از آیین های زیبای دیگر نوروز سر زدن به مزار درگذشتگان در پنجشبه آخر سال است. به این مناسبت پنجشنبه یا جمعه آخر سال مردم به زیارت اهل قبور می روند.
در این روز که به نام اموات رقم خورده، آرامستان ها مملو از افرادی است که برای دیدار از اموات خود می آیند، هر شخص بر سر قبر عزیزش یا دعا می خواند یا خیرات می دهد یا با آب و گلاب قبر را تمیز می کند و تا ساعت ها کنارقبر عزیزش می ماند.
در اعتقادات مردم مسلمان ایران، شب جمعه آخر سال به عبارتی پنجشنبه آخر سال، قبور درگذشتگان باید زیارت شوند. بازماندگان در این روز با حضور بر سر قبور بستگان و آشنایان خویش با غبارروبی و تمیز کردن اطراف قبرها به نوعی مدفن همیشگی آنها را خانه تکانی می کنند و گاه شمع یا چراغی در کنار قبر روشن می کنند تا شب پایان سال برای آنها تاریک نباشد.
چیدن میوه و شیرینی، حلوا، خرما، سبزه و گاه هفت سین بر روی قبور نشانه های زندگی را در قبرستان زنده می کند و پیوند همیشگی مرگ و زندگی را به یاد می آورد که مردگان از یاد نرفته اند.
مهدیس حسینی لاریجانی
117
