این اثر تاریخی پرافتخار برای ایرانیان که در روستای سریزد از توابع شهرستان مهریز استان یزد واقع شده و مربوط به دوره ساسانیان است، چندان کاربری نظامی نداشته و بیشتر درحکم گاو‌صندوقی برای اشیای با ارزش در برابر هجوم دشمنان و همچنین برای ذخیره‌سازی غلات و مواد غذایی بوده است.
قلعه سریزد در سال 1396عنوان بیست‌و‌دومین میراث جهانی کشور را به خود اختصاص داد. همین عنوان بیانگر قدمت تاریخی و معماری و هنر منحصر به فرد شهر یزد به عنوان نخستین شهر خشتی جهان و دومین شهر تاریخی دنیا بعد از ونیز ایتالیا است.
با وجود گذشت قرن‌های متمادی، این قلعه کماکان بخش قابل توجهی از زیبایی و عظمت خود را حفظ کرده و تا حدود صد سال پیش نیز مورد استفاده بوده است.
قلعه زیبای سریزد دارای سه طبقه و بیش از 8 هزار متر‌مربع مساحت است. هسته اولیه آن مربوط به دوران ساسانی است و در دوره صفویه مرمت و بازسازی شده است. هر سه طبقه از خشت و گل ساخته شده و مصالح مورد استفاده در آن نیز آجر و گچ بوده است.
معماری ویژه این قلعه آن را در ردیف قلعه‌های با ارزش ایران قرار داده است به‌طوری که صاحب‌نظران آن را از نظر جلوه‌های معماری حتی جالب‌تر از ارگ بم در کرمان می‌دانند.
پلان قلعه تاریخی سریزد به شکل مستطیل است که براساس سبک معماری دوره ساسانی ساخته شده است. این قلعه داری چند لایه دفاعی و همچنین 468 حجره می باشد. اطراف این بنا را خندقی به عرض تقریبی 6 متر و عمق حدود 4 متر محصور کرده که اولین لایه دفاعی قلعه به‌شمار می‌آمد.
حصار بیرونی با ارتقاع 6 متر شامل سه برج مدور و یک برج مکعب شکل و حصار داخلی با ارتقاع 9 متر شامل شش برج مدور است. همچنین قلعه دارای دو درب اصلی و پشتیبان بوده است. درب اصلی به صورت متحرک بوده و به وسیله طناب و قرقره‌هایی از سمت پایین به بالا باز و بسته می‌شده است. زمانی که درب اصلی به‌وسیله دشمن شکسته می‌شد و دشمن به درون قلعه راه می‌یافت، درب پشتیبان قلعه بسته می‌شد.
فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبار‌ها، خانه‌ها و اتاق‌های مسکونی قلعه‌نشینان بوده است. درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب بوده است که شبها به کمک طناب و قرقره بلند می‌شد و در پشت دروازه قرار می‌گرفته است. با برداشتن پل متحرک از روی خندق، ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می‌شد.
پیچیدگی جذاب داخل این دژ، برج و باروهای آن،جزییات هندسی و نمای بیرونی چشمگیرباعث شده که دژ سریزد به یکی از مهمترین و زیباترین قلعه های جهان تبدیل شود.
412
412
