نوای سرنای تحویل سال یا همان «نوروزنامه»، نوای زیبایی که بدون تردید یکی از خاطره انگیزترین آثار موسیقی برای ایرانیان است. «نوروزنامه» یکی از آثار محبوب استاد «علی اکبر مهدی پور دهکردی» است. موسیقی «نوروزنامه» در سال 1986 میلادی ضبط شده و در فهرست آثار غیرملموس یونسکو نیز به ثبت رسیده است. ملودی این اثر برگرفته از موسیقی «ایل بختیاری» است.
استاد مهدی پور در زمان حیاتش در خصوص این اثر ماندگار نوروزی گفته بود: «این موسیقی را بیشتر در نوروز می‌نواختند که به مرور زمان این موسیقی نیز، از دهه 40 شمسی با شلیک گلوله توپ در زمان‌های گذشته در آستانه از بین رفتن و فراموشی قرار گرفت. این آهنگ در دستگاه چهارگاه از دستگاه‌های دوازده گانه موسیقی ایرانی نواخته شده و تنظیم آن بر اساس یکی از قدیمی‌ترین ردیف‌های موسیقایی ایرانی انجام شده است. دلیل تداعی این موسیقی در اذهان مردم ایران نیز به خاطر لحظات شاد مردم هنگام آغاز سال نو است. این آهنگ در آن سال‌ها با سرساز سرنا به همراه نقاره نواخته شد و ضبط آن تنها در یک مرحله اتفاق افتاد.»
بسیاری از آداب و آئین ها، ادبیات تاریخی، ترانه‌های شفاهی و فولکلورها از طریق نغمات و موسیقی تاکنون زده مانده اند و از طریق راویان و زبان شفاهی طی هزاران سال به نسل امروز رسیده اند.
یکی از آیین های باستانی ایران که بیش از چند هزار سال قدمت دارد آیین «نوروز خوانی» است. آیینی که به گفته برخی منابع به پیش از اسلام و زمان زرتشتیان بر می گردد. بسیاری خاستگاه سنت دیرینه نوروز خوانی را مناطق شمالی ایران معرفی می دانند. نوروز خوانی در روزهای پایانی سال در برخی از مناطق استان‌های گیلان و مازندران اجرا می‌شود. طی این روز‌ها، نوروزخوان ها که لباس محلی بر تن می کنند در کوچه پس کوچه های شهر و روستا می روند و با خواندن اشعاری آهنگین، فرا رسیدن نوروز و آغاز فصل بهار را مژده می‌دهند و از ساکنان مناطق مژدگانی و عیدی دریافت می‌کنند.
به گفته محققان، نوروز خوانی در آغاز پیدایشش با ستایش اهورامزدا، توصیف طبیعت و زیبایی بهار و ستایش شاهان و امیران همراه بود و پس از اسلام، این آوازهای بهاری با مفاهیم مذهبی و روایات اسلامی و به ویژه مذهب شیعه عجین شد و پس از ستایش خدا، مدح ائمه معصومین (ع) در مضمون اشعار قرار گرفت. اشعاری که به زبان فارسی یا گویش‌های محلی خوانده می شود و مراحل و شیوه اجرای آن در نقاط مختلف ایران با یکدیگر تفاوت دارد.
نوروز خوانان
نوروزخوانان معمولاً تنها، دو نفره یا در گروههای سه و چهار نفره به اجرای این مراسم می‌پردازند و هر کدام وظیفه ای را بر عهده می گیرند؛ برای مثال، در گروههای سه نفره معمولاً یکی از اعضای گروه شعر را آواز می‌کند، دیگری ساز می‌زند و بخش پاسخ را با خواننده همراه می‌شود و نفر سوم «کوله کش» یا «بارکش» است که با کیسه‌ای بر پشت یا در دست، هدایا را با خود حمل می‌کند.
آنها با همراهی یکدیگر به در خانه‌ها می روند و با اطلاعاتی که قبل از صاحب خانه به دست آورده اند، نام او را صدا می زنند و با حمد و ستایش پروردگار و نوید آمدن سال نو، تقاضای عیدی می کنند. گفته می‌شود که چنانچه عیدی را از صاحب خانه دریافت کنند، با ابیاتی آهنگین دعاگوی او می‌شوند و در غیر این صورت، با اشعار گله آمیز منزلش را ترک کرده و به در خانه‌ای دیگری می روند. صاحب خانه‌ها نیز اغلب با دادن مقداری پول، شیرینی، گردو، تخم مرغ، برنج، نخود و کشمش یا اجناس دیگر، از پیام‌آوران بهار استقبال می‌کنند. «سایا خوانی» مشابه نوروز خوانی یکی از رسم های زیبایی است که در میان مردم آذری زبان رایج است. سایاچی ها در نزدیکی سال نو خانه به خانه می گردند و برای مردم سالی سرشار از خیر و برکت آرزو می کنند. آنها هر روز تعداد روزهای مانده به عید را هم می شمرد وبه این جهت می توان نتیجه گرفت که واژه «سایا» و «سایاچی» از مصدر ترکی «سایماق» به معنای شمارش گرفته شده است. سایاچی‌ها در برابر اشعار و دعاها و آرزوهای خود از هر خانه ای چیزی به عنوان هدیه دریافت می کنند و می روند.
آیین تَکَم گردانی آذری زبان
تَکَم در زبان آذری به معنای «بُز نر» است. در واقع «تکم» محور اصلی فعالیت نمایشی آیین «تکم گردانی» را بر عهده دارد. تکم چی ها (Takamchi) یا تکم گردان ها که لباس محلی بر تن کرده اند عروسکی زیبا و چوبی بر دست دارند که همان «عروسک تکم» است. این عروسک که به شکل بز است با چوب درست می شود و با پشم بز پوشانده می شود و با پایه ای بر سطح چوبی نصب می شود و متحرک است. تکم چی ها با در دست داشتن این عروسک و به همراه موسیقی در کوچه و خیابان می گردند و با خواندن اشعار آذری و حرکت دادن عروسک «تکم» نوید آمدن بهار و نوروز می دهد و مردم نیز به آنها هدایایی می دهند.
به نوازنده های موسیقی در این مراسم به عنوان «عاشیق ها» نیز یاد می شود. در این مراسم کودکان و نوجوانان بسیار جذب این مراسم می شوند. «تکم چی ها» کودکان و نوجوانان را تشویق می کنند که با طبیعت همراه شوند و به آن احترام بگذارند و رفتار نیک در پیش بگیرند. در حقیقت آیین نمایشی «تکم گردانی» به نوعی انتقال دهنده آموزهای مهم فرهنگی به شمار می‌آید. به نوعی مهربانی، نوع دوستی، سخاوت، بخشندگی و احترام را در قالب این نمایش عروسکی در مواجهه با کودک و بزرگ به نمایش می گذارد.
مهدیس حسینی لاریجانی
116
