به گزارش خبرگزاری ایران پرس، ابوجعفر محمدبن محمد معروف به خواجه نصیرالدین طوسی و ملقب به استاد البشر و محقق طوسی در سال ۵۹۷ ق در طوس به دنیا آمد.
وی ابتدا علوم عقلی و نقلی و حکمت مشاء را آموخت و در سالهای بعد، ریاضیات، فقه، فلسفه، نجوم و ادبیات خواند و در علوم روز به تبحر و استادی تمام رسید.
با غلبه سپاه مغول بر اسماعیلیان، خواجه نصیرالدین به خدمت هلاکوخان مغول درآمد و با استفاده از نفوذ خود، از کشتار مردم و دانشمندان و تخریب آثار فرهنگی و علمی و غارت شهر‌ها و روستا‌ها جلوگیری کرد.
پس از فتح بغداد و سقوط عباسیان، خواجه نصیر ماموریت یافت تا رصدخانه مراغه را تاسیس کند. او گروهی از ریاضیدانان بزرگ را گرد آورد و کار احداث رصدخانه را در سال ۶۵۷ ق آغاز کرد.
خواجه، با این کار، عالمان بزرگ زمان را که پراکنده بودند در یک مکان، جمع کرد و همچنین کتابخانه ای عظیم در محل رصدخانه مراغه احداث کرد.
این عالم بزرگ برای این کتابخانه، کتاب‌هایی از بغداد، شام و شمال آفریقا و اطراف و اکناف ایران گرد آورد و کتابخانه ای با بیش از چهارصد هزار جلد کتاب تاسیس کرد.
خواجه نصیرالدین در سال ۶۷۲ در ۷۵ سالگی، شانزده سال پس از تاسیس رصدخانه مراغه درگذشت و در کاظمین به خاک سپرده شد.
دورانی که خواجه نصیرالدین در آن متولد شد و رشد کرد، از دوره های بسیار سخت تاریخ کشور ایران و مقارن با حمله مغولان به ایران بود که لطمه جبران ناپذیری به آبادی و فرهنگ ایران زمین وارد کرد. کتابخانه ها و مدرسه ها ویران و استادان، کشته و آواره شده بودند. در آن دوران، متجاوزان مغول، قدرت درک یافته های علمی را نداشتند و به طور طبیعی خریدار آن هم نبودند.
میراث درخشان تمدنی که از امثال فارابی، بیرونی و ابن سینا باقیمانده بود، کم کم داشت در میان مغولان نابود می شد.
ولی نبوغ فکریِ خواجه نصیرالدین طوسی که به عقیده همه تاریخ نگارانِ آن زمان، بر عقل هلاکو، حاکم مغول چیره شد و توانست از قدرت و نفوذ خود، به نفع کشور خود ،استفاده کند و به جهان علم و ادب ، خدمات شایان توجهی ارایه کند.
خواجه نصیر، گذشته از مقام علمی، به واسطه نفوذی که بر هلاکو خان مغول داشت، وی را به اصلاح امور اجتماعی، فرهنگی و رسیدگی به دانشمندان و هنرمندان وادار کرد. حاکم مغول هم دستور داد تا دانشمندانی که در حادثه حمله مغول به عربستان پناه برده بودند، باز گردند و در مراغه ساکن شوند. به این ترتیب، شاگردان زیادی دور خواجه نصیر جمع شدند و به تحقیقات علمی پرداختند. در این راستا خواجه، کتابخانه ای تاسیس کرد و برای فنون مختلف، مدارس و دانشکده هایی تأسیس کرد و برای دانشجویان حقوق و مزایا معین کرد. ایجاد چنین امکاناتی سبب شد تا عالمان و دانشمندان بسیاری از هر سو به شهر مراغه (واقع در شمال غربی ایران) بروند و بر اهمیت این مرکز علمی بیافزایند .
یکی از شاهکارهای این دانشمند ایرانی، تاسیس رصدخانه بزرگی در شهر مراغه بود.
رصدخانه مراغه
هولاکو در سال 638 هجری قمری به خواجه نصیرالدین اجازه داد که رصد خانه بزرگی در مراغه ایجاد کند و برای کمک به ایجاد رصدخانه علاوه بر کمک های مالی دولت ، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذاشته شد که از یک دهم آن برای بنای رصدخانه و خرید وسایل و اسباب و آلات و کتب استفاده شود. نوشته اند که رصدخانه مراغه، دارای ساختمان عالی و مجلّلی بود و برج بلندی هم داشت. در داخل بنا، شکل ها و صُوَر فلکی و تصویر و نقشه های کره زمین تهیه شده بود. این رصدخانه، به بهترین آلات رصد مجهز بود؛ آن چنان که تا سیصد سال بعد، در مغرب زمین هم، نظیر آن دیده نشده است.نظر به اهمیتی که تأسیس رصدخانه در محافل علمی آن عصر پیدا کرد، دانشمندان از نقاط دوردست برای بازدید رصدخانه به آن شهر مسافرت می کردند تا قسمت های گوناگون این مؤسسه علمی را مشاهد کنند و از محضر خواجه نصیر بهره ببرند.
همانگونه که اشاره شد در نزدیکی رصدخانه، کتابخانه بزرگی ساخته شده بود که حدود چهار صد هزار جلد کتب نفیس از بغداد و شام و بیروت و الجزیره برای استفاده دانشمندان و فضلا گرد آوری شده بود. این کتابخانه در کنار دیگر تأسیسات آزمایشگاهی، اعتبار و حیثیت یک آکادمی بزرگ علمی را به رصدخانه مراغه بخشیده بود.
آثار خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیر کتاب های زیادی را تالیف، تصنیف، تحریر، ترجمه و شرح کرده است. با اینکه وی در دورانی بسیار پُر آشوب می زیست، اما این تحولات و فراز و نشیب های زندگی او هرگز باعث وقفه در کار علمی و فلسفی اش نشد. یکی از اهداف خواجه نصیر، جمع آوری مجموعه معارفی بود که از گذشتگان بازمانده بود، تا بتواند آنها را به صورتی که در کار تدریس قابل استفاده باشد، به آیندگان بسپارد.
در زمینه آثار علمی به نظر می رسد که طوسی، گردآوری و شرح و تنقیح را بر نوشتن رساله ها و آثار جدید و نو ترجیح می داده است و از این لحاظ بیشتر درصدد شرح و تفسیر آثار علمی موجود بوده است. کتب و رسائلی بالغ بر 60 اثر به نام او ثبت شده است که از میان آن ها می توان به «شرح اشارات» و «تنبیهات در حکمت»، «تجرید العقاید در کلام»، «اخلاق ناصری»، «اساس الاقتباس در منطق» و «تحریر اقلیدس در هندسه» اشاره کرده؛ خواجه نصیر الدین طوسی همجنین بزرگترین متکلم شیعه و از مؤثرترین چهره های علمی دنیای اسلام به شمار می رود. اثر وی به نام "تجریدالاعتقاد" یکی از مهم‌ترین متون کلامی شیعه است که شرح‌های متعددی بر آن نگاشته شده و سهم عمده‌ای در تحول علم کلام داشته‌است .
خواجه نصیرالدین طوسی در علوم مختلف تبحر داشت اما در انبوه آثار وی، غلبه با آثار ریاضی است و در ریاضیات نیز غلبه با آثار هندسی است.
وی نخستین کسی بود که مثلثات را بدون توسل به قضیه نجوم توسعه بخشید.
نوشته های خواجه نصیر در رشته ریاضی، از زمان خودش تاکنون، جزء کتاب های درسی دانشجویان نقاط مخنلف جهان بوده و بعضی از آثار گرانبهای او، به زبان های دیگر ترجمه شده و مورد استفاده دانشمندان اروپایی نیز قرار گرفته است.
او نخستین دانشمندی است که مثلّثات را علم مستقل معرفی کرد . یکی از ریاضی دانان نامدار فرانسوی می گوید: «یکی از عالمان بزرگ هندسه در قرون وسطی، خواجه نصیرالدین طوسی است که در تمام رشته های علوم زمان خود، کتاب های مفصلی نگاشت و در هندسه، بسیاری از قضایای هندسه اقلیدسی را از راه های دیگر اثبات کرد.»
علاوه بر این وی با اختراع آلات و ادوات دقیق رصدی ، توانست علم نجوم را تا حد زیادی توسعه بخشد . رساله " تذکره فی علم الهیئه، وی شاید کاملترین نقد بر نجوم بطلمیوسی در قرون وسطی و معرف تنها الگوی ریاضی جدید حرکت سیارات باشد. این کتاب به احتمال زیاد از راه نوشته‌های منجمان اروپایی بر "کوپرنیک " ستاره شناس لهستانی – آلمانی اثر گذاشته است.
همچنین براساس بررسی هایی که دانشمندان روی آثار نجومی خواجه نصیر انجام داده اند، دریافته اند که او از مختصات جغرافیایی قاره آمریکا آگاه بوده است، در حالی که کلمبوس، دو قرنْ بعد از خواجه به کشف قاره آمریکا نایل شد. این آگاهی که به وسیله دانشمندان شوروی سابق، هنگام مطالعه جدول های نجومی خواجه نصیر به دست آمده، در مجله «شوروی امروز» ضمن مقاله ای با عنوان «پیشرو دیگر کلمبوس» مطرح شده است.
یکی دیگر از مزایایی که محقق طوسی بردیگر حکما دارد، بلاغت و شیوایی کلام و وسعت اطلاعات ادبی اوست که موجب شده او را در ردیف ادیبان و نویسندگان بزرگ ذکر کنند؛ چنان که نام او در بیش تر یادنامه شاعران آورده شده است.
از جمله ویژگی های سبک نوشتن او، برخلاف نویسندگان دوره مغول، سادگی و روشن نویسی است که مشکل ترین نکات را در قالب الفاظ روان و آسان و باتعبیر رسا بیان کرده است.
از مطالعه کتاب اخلاق ناصری، سیر و سلوک و آغاز و انجام به فارسی و شرح اشارات به عربی که در آن قصه های عرفانی را در نهایت بلاغت نگاشته، تبحر این دانشمند ایرانی در نثر نویسی عربی و فارسی معلوم می شود. قسمت اعظم رساله و نامه‌های خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی نوشته شده است. وسعت معلومات و نفوذ او با ابن سینا قابل قیاس است، جز آنکه ابن سینا پزشک بهتری بود و طوسی ریاضیدان برتر.
این دانشمند بزرگ ایرانی در سال 672 هجری قمری در حالیکه با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفته بود تا بقایای کتابهای تاراج رفته تمدن ایرانی را جمع آوری و به مراغه بازگرداند، در کاظمین نزدیک بغداد دار فانی را وداع گفت.
به پاس خدمات ارزنده خواجه نصیرالدین طوسی به پیشرفت علوم در ایران و جهان، اقدامات ویژه ای صورت گرفته است از جمله یک دهانه آتشفشانی ۶۰ کیلومتری در نیمکره جنوبی ماه به نام وی نامگذاری شده‌است.
یک خرده سیاره که توسط ستاره شناس روسی" نیکلای استفانویچ چرنیخ" در ۱۹۷۹ کشف شد نیز به نام خواجه نصیرالدین طوسی نامیده شده‌است.
در کشورمان نیز دانشگاه مهندسی به پاس افتخارات وی تاسیس و به نام او نامگذاری شده است.
همچنین روز میلاد این دانشمند بزرگ به منظور قدردانی از تلاشهای ارزنده او، به عنوان روز مهندس نیز نامیده شده است.
