اسم «لطیف» معانی متعددی دارد. در ادبیات عرب هنگامی‌که گفته می شود «شئ لطیف» یعنی آن چیز هم کوچک است و هم ظریف. وقتی این اسم درباره اجسام به کار مى رود، به معنى سبکى در مقابل سنگینى است و هنگامی که درباره حرکات به کار مى رود، به معنى یک حرکت کوچک و زودگذر است. و گاهى نیز اسم لطیف برای موجودات غیر مادی چون روح به کار مى رود. اما در مورد خداوند متعال، این اسم حاکی از ظرافت فوق تصور اوست، بطوریکه هیچ وصفی برای آن نمی توان کرد.
امام رضا (ع) در ضمن حدیثی طولانی در شرح صفات خداوند می فرماید:« اما «لطیف» بودنش به معنى کمى و ظرافت و کوچکى نیست بلکه به معنى حضورش در دل اشیاست و اینکه محال است که بتوان به ادراک او رسید؛ چنانکه وقتی می‌گویی «لطافت این مطلب فوق درک من است» و یا «فلانى در کردار و گفتارش لطیف است»، خبر می دهى که عقلت در فهم آن امر درمانده و دامن طلب برچیده و مطلب آن قدر عمیق و باریک گشته که مخیله انسان درکش نمی کند؛ چنین است لطیف بودن خداى تبارک و تعالى از این نظر است که به هیچ حد و اندازه ای درک نشود و با هیچ وصفی محدود نگردد …».
در آیه 103 سورۀ انعام نیز چنین آمده است:«لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ : چشم‌ها او را در نمى‌یابد، ولى او چشم‌ها را در مى‌یابد و او نامرئى و دقیق و باریک بین و آگاه است».
مهربان تر از مادر
اسم « لطیف» از کلمه« لطف» گرفته شده است و از آنجا که لطف بر پایه مدارا و رفق است، لذا می گوییم خداوندِ لطیف؛ با بندگان خود مدارا می کند و مقدمات رسیدن آنان به خیر و کمال نهایی شان را فراهم می نماید.
خداوند لطیف است و نسبت به مخلوقاتش بسیار مهربان و دلسوز است و همه را دوست دارد. بهترین مثال برای نزدیک شدن مطلب به ذهن، مثال مادر است. کسی در دنیا، مهربان تر از مادر نمی شناسد. از لحظه ای که فرزند در رحم مادر شکل می گیرد، دردها و خستگی های او آغاز می گردد. با تولد کودک رنج و سختی های مادر روز به روز بیشتر می شود. اگر فرزند احساس درد کند، مادر نیز درد می کشد، اگر راحت و شاد باشد، مادر نیز شاد می شود. و این مهربانی و لطافت روح را خدا به لطف و کرم خویش در دل بندگان خویش، خصوصاً مادران نهاده است.
آری! خدا لطیف است و بیش از مادر نسبت به بندگان خود مهربان است. از نشانه های لطف و مهربانی او این است که برای انسان، همه رموز خوشبختی و رسیدن به کمال مطلوب را در قالب احکام و قوانین دینی نازل کرده تا با عمل به آنها از مسیر و صراط مستقیم که او را به سر منزل مقصود می رساند، منحرف نشود. لطافت خدا راه سعادت را برای مؤمنان هموار ساخته و درهای رحمت و مغفرتش را روی بندگان پشیمان و توبه کارش، با وجود گناهان بسیارشان، می گشاید.
در حدیثی آمده است:« هرگاه مردی در شب تاریک، شتر و توشه و اهل و عیالش را در بیابانی گم کند و سپس در حین تلاش برای یافتن ایشان، یک مرتبه آنها را بیابد، چقدر خوشحال می شود پس خداوند متعال بیشتر از این شخص نسبت به بنده اش که توبه می کند و به سوی او باز می گردد، خوشحال می شود».
خداوند متعال، لطیفی است که برای بندگان خود خیر می خواهد و اسباب صلاح و رستگاری را برای آنان فراهم می نماید، اما کمتر بنده ای این شدت و وفور مهربانی را درک می کند. قرآن در آیه 14 سوره مُلک می فرماید:« أَلَا یَعْلَمُ مَنْ خَلَق وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ: آیا کسی که [ همه موجودات را ] آفریده است ، نمی داند؟ و حال آنکه او لطیف و آگاه است ».
لطیف؛ دانا و عالم به جزئیات
یکی از معانی لطیف؛ دانا و عالم به جزئیات و ریزه کارى‌هاى امور است. خداوند که خود لطیف است همه کارهایش نیز در نهایت ظرافت و دقت است.
او همه موجودات اعم از ریز و درشت، لطیف و زمخت را با قدرت و علم و احاطه ی کامل بر آنها، آفریده است. چنانکه در آیه 100سوره یوسف می فرماید:«إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِّمَا یَشَاء إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ: پروردگار من در انجام آنچه بخواهد دقیق است. او است دانا و فرزانه».
در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (ع) نقل شده که فرموده: « این که مى گوئیم: خداوند لطیف است به خاطر این است که از اشیاء لطیف و ظریف و ناپیدا آگاه است. آیا آثار صنع او را در گیاهان لطیف و غیر لطیف نمى بینى؟ و همچنین در مخلوقات و حیوانات کوچک و حشرات ریز و چیزهائى که از آن هم کوچک تر است، موجوداتى که در چشم هرگز نمى گنجند، و از بس کوچکند ، نر و ماده و تازه و کهنه آنها نیز شناخته نمى شود. هنگامى که این گونه موضوعات را مشاهده مى کنیم... و آنچه در اقیانوس ها و درون پوست درختان و بیابان ها و صحراها وجود دارد به نظر مى آوریم... و این که موجوداتى هستند که هرگز چشم ما آنها را نمى بیند، و با دست خود نیز نمى توانیم آنها را لمس کنیم. از همه اینها مى فهمیم که آفریننده آنها، لطیف است».
هر جا نظر کنی به جز «لطف»، نمی بینی
اسم لطیف خداوند در درون همه ی اشیاء نفوذ دارد و جایی در جهان نیست که خالی از این اسم شریف باشد.
به عنوان مثال با تجلی این اسم است که دانه های کوچک گیاهان که در اعماق خاک ها نهفته شده اند، حرکت می کنند.
آنگاه در نهایت ظرافت و لطافت از اعماق خاک تیره برخلاف قانون جاذبه خارج شده و در معرض تابش آفتاب و وزش نسیم قرار می گیرند.
بارش باران زمین اطراف آن ها را نرم و لطیف می کند تا رشد و نمو بهتری داشته باشند و در آخر به گلی زیبا و یا درختی تنومند مبدل می شوند.
«محیی الدین عربی»، نویسنده کتاب «کشف المعنی عن سر اسماء الله الحسنی» معتقد است: «خدا بسیار پنهان است و علت پنهانی آن از شدت ظهور اوست به گونه ای که هر جا چشم بگشایی او را خواهی دید و هر جا نظر کنی به جز «لطف»، چیزی دیگری نمی توان یافت».
بنابراین در کل می توان گفت: خدا از سر لطفش ما را آفریده است و همه اقتضائات و تقدیرات الهی از سر لطف است. بگونه ای که اگر او را بخوانیم و درخواست نماییم، خود را ملزم به انجام آن می بیند.
اگر او را قصد کنیم به ما جاه و پناه می دهد. اگر دعوت او را بپذیریم، خود را به ما نزدیک می نماید. اگر او را اطاعت کنیم از ما کفالت می کند. اگر از او دوری جوییم ما را به خویش فرا می خواند. اگر به او روی آوریم، ما را راهنمایی می کند.
خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده تا او بتواند پا بر جای او بگذارد و خلیفه و جانشین او در زمین گردد.
بنابراین هر یک از ما نیز می توانیم در حد خود تجلی اسم لطیف باشیم. البته کسی که به این اسم شریف متخلق می شود که با همه جسم و جانش متوجه لطافت، ظرافت و باریک بینی خداوند باشد. یعنی عبادت و بندگی او پنهان و بدون ریا باشد و دیگران را نیز به این شیوه بندگی کردن، تذکر دهد.
همچون مادری مهربان و پدری دلسوز در پنهانی امور مردم را اصلاح نماید، بدون اینکه او را به عنوان اصلاح گر و صلح جو و مصلحت اندیش بشناسند.
پروردگارا! لطف تو همه ی موجودات را دربرگرفته و تمام کائنات از آن بهره مندند. پروردگارا! همچنان که در لحظه لحظه زندگیمان بر ما لطف داشته ای، همچنان تا لحظه ی خروجمان از این دنیا لطفت را بر ما ارزانی دار!
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بَلِّغْ بِإِیمَانِی أَکْمَلَ الْإِیمَانِ، وَ اجْعَلْ یَقِینِی أَفْضَلَ الْیَقِینِ، وَ انْتَهِ بِنِیَّتِی إِلَى أَحْسَنِ النِّیَّاتِ، وَ بِعَمَلِی إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ. اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِکَ نِیَّتِی، وَ صَحِّحْ بِمَا عِنْدَکَ یَقِینِی، وَ اسْتَصْلِحْ بِقُدْرَتِکَ مَا فَسَدَ مِنِّی:
بار خدایا بر محمد و خاندانش درود بفرست و ایمان مرا به کامل ترین درجات ایمان و یقین مرا به برترین مراتب یقین و نیّت مرا به نیکوترین نیتها و عمل مرا به بهترین اعمال برسان. خداوندا، به لطف خود نیّت مرا کامل گردان و یقین مرا به آنچه در نزد تو است از اشتباه دور کن و تصحیح نما، و به قدرت خود فساد مرا به صلاح بدل نماى.»*
____________________
*بخشی از دعای مکارم اخلاق امام سجاد (ع)
ستاره مهدی زاده
