افزایش روزافزون تهدیدات هوایی در سطوح مختلف و لزوم حفاظت از تأسیسات و مراکز حساس و حیاتی، موجب آن شده تا انواع سامانه‌های پدافند هوایی برای واکنش به تهدیدات هوایی طراحی و ساخته شوند.
توسعه پهپادها به‌خصوص در نقش پهپادهای انتحاری و موشک‌های کروز که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند، موجب شده تا تهدیدات هوایی در ارتفاع پست اهمیت زیادی پیدا کنند و به چالشی مهم برای سامانه‌های راداری و پدافندی تبدیل شوند.
طبیعتا برای مقابله با آنها نیاز به سامانه‌های پدافندی ارتفاع پست بیش از پیش به چشم می خورد.
کار تحقیق برای توسعه سامانه‌های راداری و پدافندی ارتفاع پست در کشورهای مختلف منجر به تولید و عملیاتی شدن سامانه‌های پدافندی مختلفی شده که برخی از آنها در میادین رزمی عمکرد مطلوبی داشته اند..جمهوری اسلامی ایران نیز در این زمینه گام های بزرگی برداشته است.
نگاهی کلی
پس از جنگ تحمیلی ، سامانه پدافندی ارتفاع پست اف‌ام- 80 FM- 80 که نمونه چینی سامانه پدافند هوایی کروتال Crotale فرانسوی بود توسط ایران خریداری شد. سامانه اف‌ام-80 با برد 15 کیلومتر توانایی مقابله با اهدافی از ارتفاع 30 تا 6000 متر را دارد.در سال‌های بعد متخصصان صنایع هوافضای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موفق به مهندسی معکوس و ارتقای این سامانه در داخل کشور شده و سامانه پدافندی یا زهرا(س) محصول همین پروژه است.
"يا زهرا "(س) سامانه‌ای کاملا بومی است که نیاز دفاعی آن توسط قرارگاه پدافند هوایی به صنعت دفاعی کشور مطرح شده ودر نهایت ساخته شد. از مزايای این سامانه پدافندی مي‌توان به متحرک و تاکتیکی بودن و قابلیت استقرار در شرایط آب و هوایی مختلف است.
اولین محصول پروژه «یا زهرا»(س)درتابستان 1377 در نمایشگاه دستاوردهای دفاعی به نمایش گذاشته شد که شامل موشک و محفظه حمل و پرتاب آن بود و پس از آن در نمایشگاه‌های متعددی موشک این سامانه با نام «شهاب ثاقب» در معرض دید قرار گرفت به‌طوري‌كه در نمایشگاه دائمی وزارت دفاع جای ثابتی به آن اختصاص يافت.
پس از طی کردن مراحل مختلف تکاملی ، خط تولید سامانه پدافندی یا زهرا (س) در بهمن 1391با حضور سردار احمد وحیدی وزیر وقت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح افتتاح شد.به گفته او ، این سامانه قدرت رهگیری و هدف زنی و همچنین انهدام چندین هدف به صورت همزمان با قدرت شناسایی موثر و سرعت بالا را دارد.
اعلام آغاز به کار خط تولید سامانه یازهرا (س) که کاملترین سامانه‌های جانبی تصویری، حرارتی و لیزری را دارد و سامانه پرتاب آن نیز با نمونه‌هاي چینی متفاوت است ،کمک شایانی به افزایش توان پدافند هوایی کشور و گسترش پوشش آن در مناطق مختلف میکند.
سامانه "يا زهرا"(س) هم به دلیل تولید بومی و هم به دلیل استفاده از روش‌های هدایتی فرمان به خط دید خودکار به جای استقرار یک سامانه تمام خودکار راداری در موشک شهاب ثاقب از قیمت تمام شده کمتری برخوردار بوده و بدین ترتیب امکان به کارگیری تعداد بالایی از آن فراهم می‌شود.
در واقع این سامانه می‌تواند فاصله عملیاتی تسلیحات توپخانه‌ای را با سامانه‌های پدافندی برد متوسط مانند سام-6 به خوبی پوشش دهد. پروژه"يا زهرا "(س) حلقه خودكفایی در طراحی و تولید سامانه‌های پدافند هوایی برد كوتاه را در كشورمان تكمیل کرد.
این سامانه در قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء و در یگان های پدافندی ایران گسترش پیدا کرده است. در مرحله بعد طراحی نمونه بهینه‌شده این سامانه با نام سامانه پدافندی "حرز نهم" توسعه یافت که در نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بکار گرفته شد.
ویژگی‌ها
سامانه پدافندی ارتفاع پست یا زهرا (س) ساخت صنایع هوافضای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است که از سلاح‌های پدافندی موثر درحوزه پدافند کوتاه برد به شمار می‌رود. این سامانه پدافندی با قابلیت شناسایی، ردیابی و انهدام اهداف هوایی مانند انواع هواپیماها، بالگردها و پهپادهای دشمن در برد کوتاه یکی از سامانه‌های موفق در رده خود است.
سامانه یا زهرا (س) با قابلیت اتصال به شبکه پدافندی ایران می‌تواند در هر موقعیتی مستقر شود و مأموریت خود را انجام دهد.قابلیت درگیری با چند هدف و انهدام آنها به‌طور همزمان، استقرار در شرایط آب و هوایی مختلف، سرعت عمل بالا و ردیابی کاملاً خودکار از دیگر ویژگی‌های این سامانه پدافندی است.
از دیگر ویژگی‌های این سامانه، قابلیت شناسایی اهداف به صورت فعال یا «اکتیو» ACTIVE وغیر فعال یا «پسیو» PASSIVE است.
این سامانه برای کشف هدف از رادار تک پالس اسکای گارد که دارای برد حدود 20 کیلومتر است و همزمان 30 هدف را کشف و 12 هدف را ردگیری میکند استفاده می کند.
مشخصات موشک این سامانه موسوم به شهاب ثاقب بشرح ذیل است: طول: ۲.۹۳ متر. جرم: ۸۵ کیلوگرم. سرعت: ۷۵۰ متر بر ثانیه. برد: ۸ هزار و ۶۰۰ متر در برابر اهدافی با سرعت ۴۰۰ متر بر ثانیه یا ۱۰ کیلومتر در برابر اهدافی با سرعت ۳۰۰ متر بر ثانیه و ۱۱ کیلومتر در برابر بالگردها. حداکثر ارتفاع درگیری : ۵ هزار و ۵۰۰ متر. بیشینه سرعت: ۴۴۰ متر بر ثانیه.
سامانه پدافندی حرز نهم
جدیدترین نمونه سامانه یا زهرا (س) با نام "یا زهرا 3"(س) یا "حرز نهم" از قابلیت‌های منحصر به فردی برخوردار بوده و نسبت به نسخه اولیه آن پیشرفته‌تر است.
سامانه پدافند موشکی حرز نهم یکی از سامانه های پدافندی ساخت وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است که ۳۰ ارديبهشت ۱۳۹۱ با حضور سردار وحیدی وزیر وقت دفاع و سردار حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه رونمایی و یک سال بعد در همان تاریخ یعنی در اردیبهشت 1392 خط تولید انبوه آن نیز افتتاح شد.
سامانه حرز نهم یک سامانه پدافندی متحرک است که بر روی یک کشنده یا کامیون جابجا می‌شود.سردار وحیدی درباره این سامانه گفت: این سامانه پدافند هوایی که به یاد و نام امام نهم حضرت جواد‌الائمه (ع) به نام «حرز نهم» نامگذاری شده، به دست متخصصان سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع طراحی و ساخته شده و به مرحله تولید انبوه رسیده، یک سامانه پیچیده پدافندی است که قادر است اهداف مورد نظر را در ارتفاع پست و کوتاه مورد شناسایی و ردیابی قرار داده و بصورت هوشمند و خودکار مورد هدف قرار دهد. سردار حاجی‌زاده نیز درباره سامانه حرز نهم اظهار کرد: این سامانه کاملا بومی منطبق بر تاکتیک هایی است که نیروهای مسلح به کار می گیرند.
تفاوت های سامانه یا زهرا (س) و حرز نهم
سامانه پدافندی حرز نهم را باید نمونه متحرک شده سامانه پدافندی یا زهرا (س) دانست که با افزوده شدن این ویژگی می توان از سامانه حرز نهم به عنوان یک سامانه تاکتیکی بهره برد.
البته در این سامانه تعداد موشک‌ها از چهار فروند در سامانه یا زهرا (س) به دو فروند کاهش پیداکرده است که هدف از آن را می‌توان افزایش قدرت تحرک سامانه حرز نهم در میدان‌های عملیات دانست. موشک های مورد استفاده این سامانه همان موشک شهاب ثاقب است.
سامانه حرز نهم بر خلاف سامانه یا زهرا (س) یک سامانه غیرفعال یا «پسیو» Passive است.
پسیو بودن یک سامانه پدافندی مزیت‌های بسیاری دارد که یکی از مهم‌ترین این ویژگی ها، عدم شناسایی آن توسط دشمن است. عملکرد سامانه پسیو بدین گونه است که به جای ارسال امواج به سمت هدف که منجر به کشف محل استقرار آن می‌شود، از امواج ارسال شده توسط سایر فرستنده‌ها در محل‌های دیگر استفاده شده و این سامانه فقط با اتکا به گیرنده راداری امواج بازگشتی از اهداف موجود در پهنه آسمان را دریافت کرده و بر مبنای آنها کار کشف و ردیابی هدف انجام می‌شود.
در سامانه حرز نهم از سامانه‌های الکترواپتیکی استفاده شده است که در کنار اطلاعات اولیه راداری کار فراهم کردن داده‌های لازم برای ردگیری هدف را انجام می‌دهند. دیگر مزیت سامانه حرز نهم عدم امکان شناسایی توسط دشمن تا پیش از شلیک موشک است.
این یک قابلیت کلیدی است که با توجه به شرایط مناطق جنگی، از هدف قرار گرفتن سامانه حرز نهم توسط هواگردهای ضد رادار دشمن جلوگیری می کند. سامانه حرز نهم در برابر جنگ الکترونیک نیز کاملا مقاوم بوده و دشمن نمی‌تواند از این طریق این سامانه را دچار اخلال کند.
همین ویژگی تاکتیکی باعث می‌شود تا احتمال اصابت موشک به اهداف مشخص شده افزایش پیداکند. نکته مهم بعدی درباره سامانه حرز نهم وجود طیف گسترده‌ای از حسگرهای الکترواپتیکی است که کمک میکند تا این سامانه در تمام شرایط جوی و جنگ الکترونیک فعالیت خود را به خوبی انجام دهد.
در این سامانه علاوه بر حسگرهای ردگیری تصویری و حرارتی، مسافت‌یاب لیزری نیز به کار گرفته شده که مجموعه این امکانات موجب می‌شود در شرایط جوی متنوع بتوان از این سامانه کارایی بالا گرفت. این سامانه مجهز به سامانه‌های حرارتی احتمالاً از نوع تصویرساز است که امکان ردگیری هدف در شب و شرایط جوی نامساعد را نیز فراهم می‌سازند.
برد این سامانه‌های جانبی همچون رادار نيز بیشتر از برد نهایی موشک یعنی 11 تا 12 کیلومتر است تا زمان کافی برای آماده سازی مقدمات شلیک فراهم شده و همچنین موشک تا بیشترین برد ممکن هدایت شود.در صورت نیاز به عمل کردن سامانه به صورت پسیو یا غیرفعال که با روشن نکردن رادار ممکن می شود، سامانه های اپتیکی و لیزری جوابگوی نیاز هدفیابی و هدایت موشک خواهند بود که با مسافت یابی لیزری، بهترین زمان برای شلیک موشک و تضمین دقت بالای اصابت ایجاد می شود.
هر یک از روش های هدایتی در سامانه یازهرا امکان هدفگیری و هدایت تمام خودکار را با توجه به الگوریتم های بهبود یافته و با کمک سامانه های بومی تشخیص دوست از دشمن IFF دارد.
همچنین سامانه های مخابراتی و خطوط امن انتقال داده امکان بهره برداری از اطلاعات تولید شده توسط رادارهای دوربرد و برد متوسط اکتیو و پسیو موجود در شبکه پدافند هوایی کشور را به عنوان آشکارساز اولیه ممکن می سازد در نتیجه کار ردگیری هدف با اطلاع از سمت و جهت تهدیدات موجود در آسمان با سرعت بیشتری آغاز شده و با کاهش بار سامانه های پردازشی به نتیجه بهتری هم می رسد دیگر مزیت‌های این سامانه پدافندی را باید توان تحرک بالا، متحرک بودن سامانه، قابلیت بکارگیری در شب، قابلیت اتصال به شبکه پدافندی کشور، قابلیت ردگیری اهداف به صورت غیرفعال و بسیاری دیگر از ویژگی‌های برتر نسبت به سامانه‌های مشابه در دنیا دانست.
نویسنده: سیدرضا میرطاهر
