علامه حسن حسن‌زاده آملی، فیلسوف، متاله، فقیه، عارف، منجم و مدرس دروس حوزوی است. علامه در ادبیات ، علوم غریبه، ریاضی ، هیات، و طب تبحر دارد و اشعاری نیز به زبان‌های فارسی، طبری و عربی سروده‌ است.

به گزارش خبرگزاری ایران پرس، علامه حسن‌زاده آملی در اواخر سال ۱۳۰۷ هجری خورشیدی در روستای ایرای لاریجان از توابع شهرستان آمل متولد شد.

وی در سن شش سالگی، به مکتب خانه رفت و خواندن و نوشتن یاد گرفت. تعدادی از جزوات متداول در مکتب خانه‌های آن زمان را خواند. سپس وارد دورهٔ ابتدایی دروس حوزوی شد. تاریخ ورود وی به حوزه علمیه مهرماه سال ۱۳۲۳ هجری شمسی بود.

متون مقدماتی درس حوزه را در آمل نزد آیات و واعظان محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی و عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجائی و میرزا ابوالقاسم فرسیو و استادان دیگر فرا گرفت و در آمل آغاز به تدریس چند کتاب مقدماتی نمود.

مهاجرت به تهران

علامه در شهریور ۱۳۲۹ خورشیدی به تهران آمد و چند سالی در مدرسهٔ حاج ابوالفتح به سر برد و باقی کتب حوزوی را نزد سید احمد لواسانی خواند.

چندین سال درمدرسه مروی به سر برد و زیر نظر محمد تقی آملی و ابوالحسن شعرانی به مدت ۱۳ سال درس خواند و از او اجازهٔ اجتهاد دریافت داشت.

مهاجرت از تهران به قم

در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی به قصد اقامت درقم، تهران را ترک گفته و پس از ورود به قم، آغاز به تدریس معارف حوزوی و فنون ریاضی نمود. او در قم نزد سید محمد حسین طباطبایی، و به سفارش وی از سید محمد حسن الهی طباطبایی استفاده برده‌است. حسن‌زاده آملی به مدت ۱۷ سال از دروس سید محمد حسین طباطبایی، بیشترین بهره‌ها برد.

تدریس

بعضی از دروسی که حسن‌زاده آملی تدریس نموده‌است، به شرح ذیل می‌باشد:

چهار دوره اشارات با شرح خواجه 

مصباح الانس به مدت هشت سال در حوزهٔ علمیهٔ قم برای مندری نجف‌آبادی و امامی نجف‌آبادی و دوره دوم تدریس آن که در سال ۱۳۷۰ آغاز و به دلیل کسالت وی در سال ۱۳۷۱ تعطیل شد. 

شرح فصوص الحکم داوود بن محمود قیصری چهار دوره که برای شاگردان املاء می‌کرد و آنان می‌نوشتند. 

یک دوره کامل شفا شیخ الرئیس ابوعلی سینا که در ضمن تدریس از روی چندین نسخهٔ تصحیح شده و تعلیقات و حواشی کرد

چهار دوره تمهید القواعد در حوزهٔ علمیهٔ قم که هر دوره حدود چهار سال به طول انجامید.

«اُکَر مانالاؤس» که مدت سه سال در حوزهٔ علمیهٔ قم به طول انجامید 

دو کتاب «اُکَر ثاوذوسیوس و مساکن» به تحریر خواجه طوسی 

اصول اقلیدس

دروس هیات و دیگر رشته های ریاضی 

دروس معرفه الوقت و القبله 

در ضمن تصحیح و اعراب‌گذاری اصول کافی نیز به درخواست ابوالحسن شعرانی توسط ایشان صورت گرفته‌است.

دیدگاه‌ها

وحدت وجود

در این زمینه وی معتقد است وحدت وجود از مهمّات مسائل توحیدیست. صوفیه و عرفاً و متشرّعه و اصحاب حدیث، حتی فرنگیها هم عدّه‌ای در این مسئله وارد شده‌اند.

اهل حدیث و متشرعه هم با تفسیر از احادیث بیان داشته‌اند او (تعالی) وحدت عددیه ندارد. وی در معنای وحدت وجود گفته‌است که «در عالم یک حقیقت موجود است و آن خداست، و موجودات دیگر قابل اینکه به آن‌ها چیز گفته شود نیستند. … زیرا موجود آن است که اثر داشته و کار از او ساخته باشد. وقتی مقایسه کنیم می‌بینیم که موجودات دیگر کاری نمی‌توانند بکنند مگر به اذن خدا.»

وحدت قرآن و برهان و عرفان

وی در تبیین آثار عرفانی عمیق همچون اشعار از خط تعادل عدول نمی‌کنند. در مراتب سلوکی نیز اصل نزد وی بر اعتدال است.

در ۱۹ خرداد ۱۳۹۰ از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی قم، طی مراسمی از تلاش‌ها و خدمات علمی حسن حسن‌زاده آملی تجلیل شد. در این مراسم، عبدالله جوادی آملی ، شخصیت علمی حسن‌زاده آملی را ستود و گفت: «ایشان از حکمای ذوفنون معاصر به‌شمار می‌رود.»

میرزا ابوالحسن شعرانی دربارهٔ وی می‌نویسد: مولانا الاجلّ الموفق نجم الدین و نور الصبایه و مصباح العلم و شمس الهدایه شیخ حسن آملی معروف به حسن‌زاده در علم قرآن: لفظ و معنایش، باطن و ظاهرش، قرائت و کتابتش و دیگر امور متعلق به آن بر اقران خویش فائق و در تتبع احادیث و علوم ادبی مورد نیاز در آن بر غیر خویش برتر گشته‌است. کلمات کتاب شریف کافی را ضبط کرده و آن را به نحوه شگفت‌آور اعراب‌گذاری کرده‌است. در علم نجوم و ریاضیات وابسته ید طولایی دارد و در استخراج افلاک و کسوفین دارای مهارت است. او در علوم شرعیه عقلیه و نقلیه سوار کار ماهر میدان مسابقه است. من او را بر استنباط فروع از اصول توانا دیدم و به او اجازه دادم روایاتی که نقل آن برای من صحیح است، از من روایت نماید.

آثار

حسن‌زاده آملی دارای آثاری در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، حدیث و رجال، تفسیر قرآن، ریاضیات و نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی است. آثار حسن‌زاده آملی به تفکیک موضوعی:

عرفانی

الهی نامه

تصحیح رساله مکاتبات

تصحیح و تعلیق تمهید القواعد

تصحیح و تعلیق رساله تحفه الملوک

تصحیح و تعلیق شرح فصوص خوارزمی

تصحیح و تعلیق شرح فصوص قیصری

رساله انّه الحق

رساله‌ای در سیر و سلوک

رساله لقاءالله

رساله مفاتیح المخازن

رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور

شرح طائفه‌ای از اشعار و غزلیات حافظ

شرح فصوص الحکم

عرفان و حکمت متعالیه

قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارد

کلمه علیا در توقیفیت اسماء

مشکات القدس علی مصباح الأنس

منشئات

وحدت از دیدگاه عارف و حکیم

ولایت تکوینی

فلسفی

الاصول الحکمیه

الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه

النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی

ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین

ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات

تصحیح و تعلیق شفا

تصحیح و تعلیق اشارات

تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام

تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل به معقول

دررالقلائد علی غررالفرائد

دروس اتحاد عاقل به معقول

رساله اعتقادات

رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط

رساله‌ای در اثبات عالم مثال

رساله جعل

رساله رؤیا

رساله مثل

رساله نفس الأمر

رساله نهج الولایه

رساله فی التضّادّ

صد کلمه

عیون مسائل نفس و سرح العیون فی شرح العیون

گشتی در حرکت

گنجینه گوهر روان

معرفت نفس

مفاتیح الأسرار لسلّاک الاسفار

من کیستم

نثرالدّراری علی نظم اللئالی

نصوص الحکم بر فصوص الحکم

کلامی

تقدیم و تصحیح و تعلیق رساله قضا و قدر محمد دهدار

تقدیم و تصحیح و تعلیق کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد

رساله حول الرؤیه

رساله خیر الاثر در رد جبر و قدر

رساله فی الامامه

فصل الخطاب فی عدم تحریف الکتاب ربّ‌الارباب

تفسیری

انسان و قرآن

تصحیح خلاصه تفسیر المنهج الصادقین

روایی

انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه

تصحیح سه کتاب ابی الجعد، نثراللئالی، طبّ الائمه

تصحیح نهج البلاغه

تکمله منهاج البراعه

رساله‌ای در اربعین

شرح چهل حدیث در معرفت نفس

مصادر و مآخذ نهج البلاغه

رجالی

اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال

وجیزه‌ای در ترجمه و شرح زندگی علامه طباطبایی قدس سرّه

فقهی

تعلیقات علی العروه الوثقی

مجیزه‌ای در مناسک حج

ریاضی و هیوی

استخراج جداول تقویم

تصحیح و تعلیق اکر مانالاوس

تصحیح و تعلیق الدّر المکنون و الجوهر المصون

تصحیح و تعلیق تحریر اقلیدس

تصحیح و تعلیق تحریر اکر ثاوذوسیوس

تصحیح و تعلیق تحریر مجسطی

تصحیح و تعلیق تحریر مساکن ثاوذوسیوس

تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر بیست باب

تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک

تصحیح و تعلیق شرح چغمینی

تعلیقه بر رساله قبله مولی مظفر

دروس معرفت اوفاق

دروس معرفه الوقت و القبله

دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی

رساله‌ای پیرامون فنون ریاضی

رساله‌ای در مطالب ریاضی

رساله ظلّ

رساله میل کلی

رساله تعیین سمت قبله مدینه

رساله تکسیر دائره

رساله فی الصبح و الشفق

رساله فی تعیین البعد بین المرکزین و الاوج

شرح زیج بهادری

شرح قصیده کنوزالاسماء

سی فصل در دائره هندیه

ادبی

امثال طبری

تصحیح کلیله و دمنه

تصحیح گلستان سعدی

تصحیح و اعراب اصول کافی

تعلیقه بر باب توحید حدیقه الحقیقه

تعلیقه بر قسمت معانی مطوّل

دیوان اشعار (کتاب «تنظیم و تصحیح دیوان اشعار علامه حسن‌زاده آملی» مجموعه‌ای است از اشعار وی که توسط سید سعید هاشمی جمع‌آوری شده و انتشارات «الف. لام. میم» آن را منتشر کرده‌است.

قصیده ینبوع الحیات

مصادر اشعار منسوب به امیرالمؤمنین علیه السّلام

تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیان

آثار متفرقه

تقدیم و تصحیح و تعلیف خزائن

ده رساله فارسی

کشکول

مجموعه مقالات

مصاحبات

هزار و یک نکته

هزار و یک کلمه

رساله رموز کنوز

دروس معرفت نفس

کتاب دروس معرفت نفس حسن‌زاده آملی که حاوی ۱۵۳ درس است و در آن مباحث خودشناسی، شناخت قوای انسانی، اثبات مقام تجرد و فوق تجرد نفس، نحوه ارتباط نفس و بدن، علم، سنخیت بین علم و ظرف آن، منطق، نقد مذهب مادیون، عالم ماده عالم خیال و عالم عقل، خواب - تعبیر و تأویل خواب، اتحاد علم و عالم و معلوم، فرق انسان و حیوان و نبات، عقل کل و نفس کل، کمال اول و کمال ثانی، عقل عملی و عقل نظری، ملائکه، انسان کامل، روح بخاری و روح انسانی، علم و عمل، معرفت فکری و معرفت شهودی، تکامل برزخی، معاد و قیام مورد بررسی قرار گرفته‌است.

اشعار

حسن‌زاده آملی در همان سن و سال کم به مطالعه کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی و بهارستانِ جامی روی آورد. یکی از آثار حسن‌زاده آملی دیوان اشعار است که حدود پنج هزار بیت دارد و در قالب‌های غزل، رباعی، قصیده و ترجیع بند سروده شده‌ است اما بیشتر اشعار در قالب غزل و در خصوص سیر و سلوک عرفانی است. دیوان اشعار حسن‌زاده به سبک شاعران گذشته همچون حافظ، مولوی و محمود شبستری سروده شده‌است.

وفات

حسن زاده آملی صبح روز ۳ مهر ۱۴۰۰ به علت بیماری ریوی در بیمارستان امام رضا آمل بستری شد و ساعت ۹ شب همان روز درگذشت. در برخی گزارش ها به نقل از قدیر نژاد رئیس بیمارستان امام رضا (ع) در آمل، دلیل درگذشت، نارسایی شدید قلبی عنوان شد.

112

 بیشتر بخوانید:

اعلام زمان و مکان تشییع پیکر علامه حسن زاده آملی

ستاد ارتحال علامه حسن‌زاده برای آمل یک هفته عزای عمومی اعلام کرد

علامه حسن زاده آملی به لقاالله پیوست