در جنگ های امروزی، سامانه های پدافند هوایی نقشی حیاتی به منظور مقابله با تهدیدات هوایی و نیز جلوگیری از تسلط دشمن بر فضای جبهه های نبرد برعهده دارند . افزایش روزافزون تهدیدات هوایی در سطوح مختلف و لزوم حفاظت از تأسیسات و مراکز حساس و حیاتی، موجب آن شده تا انواع سامانه‌های پدافند هوایی برای واکنش به تهدیدات هوایی طراحی و ساخته شوند.
توسعه پهپادها به‌خصوص در نقش پهپادهای انتحاری و موشک‌های کروز که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند، موجب شده تا تهدیدات هوایی در ارتفاع پست اهمیت زیادی پیدا کنند و به چالشی مهم برای سامانه‌های راداری و پدافندی تبدیل شوند. طبیعتا برای مقابله با آنها نیاز به سامانه‌های پدافندی برد کوتاه و ارتفاع پایین بیش از پیش به چشم می خورد.
پدافند هوایی کوتاه‌برد موشکی یکی از مهمترین حلقه‌های دفاعی هر هدف مهم و حیاتی است، در واقع این لایه را می‌توان آخرین حلقه دفاعی با ضریب اطمینان بالا در نظر گرفت. قابلیت واکنش سریع، امکان تحرک، برد موشکی مناسب و امکان درگیری همزمان با چند هدف، مفاهیمی است که در سامانه‌های مدرن پدافند موشکی بردکوتاه ساخته‌شده در دنیا به چشم می‌خورد. در برخی از گونه‌های این سامانه‌های پدافندی استفاده ترکیبی از توپخانه و موشک مشاهده می‌شود.
کار تحقیق برای توسعه سامانه‌های راداری و پدافندی ارتفاع پست در ایران منجر به تولید و عملیاتی شدن سامانه‌های پدافندی مختلفی مانند سامانه‌های پدافندی، مجید، ۹ دی و ذوالفقار شده است. سامانه پدافندهوایی متحرک دزفول نیز از جمله دستاوردهای اخیر در این زمینه محسوب می شود. دزفول سامانه پدافندی برد و ارتفاع کوتاه است که توسط صنایع دفاعی کشورمان ساخته شده است.
Iسامانه پدافندی دزفول سوار بر شاسی جدید
رونمایی
در دومین روز رزمایش مشترک مدافعان آسمان ولایت 1400که در مهر 1400برگزار شد برای اولین بار تصاویری از سامانه پدافند هوایی موشکی برد کوتاه دزفول منتشر شد. در مرحله بعد در مراسم رژه ۲۹ فروردین 1401 که در جوار مرقد مطهر امام خمینی (ره) بنیان‌گذار کبیر جمهوری اسلامی ایران برگزار شد، سامانه پدافندی دزفول که بر روی شاسی جدید سوار شده به نمایش درآمد.
در خلال رزمایش مدافعان آسمان ولایت 1400، پدافند هوایی نیروی هوافضای سپاه با استفاده از این سامانه موفق به انهدام اهداف در این رزمایش شد و در مرحله بعد هم این سامانه در اختیار نیروی پدافند هوایی ارتش قرار گرفته است.شاسی سامانه دزفول به نمایش در آمده در رژه 29 فررودین 1401 نسبت به نمونه رویت شده قبلی در رزمایش ها تغییر داشته و کشیده تر شده است. گویا شاسی مورد استفاده در تست‌ها آزمایشی بوده و شاسی اصلی این سامانه این شاسی است.پیش از آن در جریان رونمایی از سامانه کنترل و فرماندهی تسلیحات پدافند هوایی بردکوتاه در شهریور 1400 اطلاعاتی از سامانه پدافندی دزفول منتشر شد که شامل برد 12 کیلومتر و ارتفاع درگیری استاندارد 6000 متر بود.
این مشخصات نشان می‌دهد که احتمالاً موشک سامانه دزفول همتراز با موشک سامانه تور- ام- ۱ است، ضمن اینکه قابلیت درگیری با هدف در 10هزارمتری در فواصل نزدیک که قبلاً توسط سپاه آزمایش شده بود احتمالاً در دزفول هم وجود دارد. موشک 3.5متری این سامانه 167 کیلوگرم جرم دارد که 14.8 کیلوگرم آن را سر جنگی تشکیل می‌دهد.
بیشینه سرعت موشک 850 متر بر ثانیه (حدود 2.8 برابر سرعت صوت یا 2.8 ماخ) است و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت 700 متر بر ثانیه (بیش از 2 ماخ در ارتفاع پایین) را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا 30 برابر شتاب گرانش (g) را دارد اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز کافی نبود، فیوز مجاورتی عمل و با انفجار سر جنگی هدف را نابود خواهد کرد.
احتمال اصابت موشک به هدف برای سامانه تورـامـ1 در حدود 92 تا 95 درصد مقابل هواپیماها، 80 تا 96 درصد برابر بالگردها، 60 تا 90 درصد برای موشک‌های کروز، 70 تا 90 درصد در رویارویی با بمب‌ها و موشک‌های هدایت‌شونده و 90 درصد در مقابله با هواگردهای بدون سرنشین است. به‌طور معمول حد پایین این احتمال‌ها با شلیک یک موشک و حد بالای آنها با شلیک دو موشک به یک هدف حاصل می‌شود. کمینه برد موشک حدود 100 متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز 10 متر است که باید گفت عملاً هر هدفی که در حال پرواز پایدار باشد از تیررس تورـامـ1 در امان نخواهد بود. بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه 6000 متر در نمونه روسی است که به احتمال قوی در سامانه دزفول افزایش یافته است.
اینکه سامانه دزفول چه قابلیت‌های برتر احتمالی نسبت به تورـامـ1 دارد مشخص نیست اما افزایش تعداد هدف قابل درگیری همزمان با توجه به پیشرفت‌های فنی کشور در زمینه رادار و پردازش می‌تواند رخ داده باشد. تعداد موشک نصب‌شده روی سامانه دزفول از تصاویر منتشرشده به‌نظر می‌رسد همان 8 عدد مشابه تورـامـ1 باشد. با توجه به اینکه بسیاری از مناطق کشور دارای جاده‌هایی است که عبور کامیونهای نظامی از آنها امکان پذیر است در نتیجه استقرار سامانه دزفول روی کامیون انتخاب مناسبی برای شرایط ایران بوده است. البته کامیون مذکور قابلیت‌های آفرود مناسبی هم دارد اما مزیت مهم حرکت بدون نیاز به استقرار روی یک تریلر که در خودروهای شنی‌دار مورد نیاز است قابلیت تحرک بالاتری را هم به دزفول در جابه‌جایی‌های سریع می‌دهد.
متخصصان ایرانی در نیروی هوافضای سپاه با ساخت بومی سامانه کارآمد تورـامـ1 امکان تولید انبوه آن برای رفع نیاز گسترده کنونی را فراهم کرده‌اند. این نیاز علاوه بر دفاع پرحجم از تأسیسات نظامی، صنعتی و نقاط حساس شامل دفاع از سامانه‌های پدافند هوایی و رادارهای راهبردی و استقراری نیز هست که به‌لطف خودکفایی صنعت دفاعی کشور از کمیت بالایی برخوردار هستند.
سامانه پدافندی تور ام ۱ سپاه و سامانه دزفول که حاصل ارتقای این سامانه است.
الگو برداری از تور-ام -1
سامانه پدافند هوایی متحرک دزفول را می‌توان نمونه ایرانی سامانه روسی تورـامـ1دانست. سامانه موشکی برد کوتاه تورـامـ1 که در طول نیمه دوم سال 1385 به ایران وارد شد یکی از پیشرفته‌ترین خریدهای نظامی ایران در دهه 1380 به‌شمار می‌رفت. این سامانه تقریباً تمامی مشخصات مطلوب سامانه‌های بردکوتاه مدرن را تا حدود زیادی داشت، ازاین‌رو یکی از گزینه‌های مستعد برای ساخت نمونه داخلی آن در ایران به‌شمار می‌رفت. باز کردن اجزای سامانه تورـامـ1 برای بررسی و تلاش برای ساخت نمونه داخلی آن در همان دوران و در زمان حیات شهید طهرانی مقدم و حضور ایشان در جهاد خودکفایی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شروع شد.
اولین نشانه‌ها از تمایل سپاه به تسلط بر فناوری‌های تورـامـ1 با خبر افزایش سقف ارتفاع قابل درگیری با این سامانه مشاهده شد. متخصصان سپاه به‌کمک همرزمان خود در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موفق به برداشتن محدودیت ارتفاع قابل درگیری توسط موشک سامانه تورـامـ1 شدند که خبر آن در سال 1388 اعلام شد، به این ترتیب این سامانه قابلیت درگیری با اهدافی با ارتفاع پروازی 35000 پا معادل حدود 10.5 کیلومتر را به‌جای 6 کیلومتر اولیه (در بردهای متناسب با انرژی موشک) پیدا کرد.
فرمانده نیروی هوافضای سپاه در سال 1398 از در دست ساخت بودن سامانه پدافند هوایی که قابلیت شلیک در حال حرکت را دارد خبر داده بود. در صورتی که دزفول مشاهده‌شده در رزمایش پدافند هوایی 1400 همان سامانه مورد نظر سردار حاجی‌زاده باشد بنابراین دزفول از تورـامـ1 پیشرفته‌تر است و از نظر قابلیت شلیک در حال حرکت در تراز سامانه تورـامـ2 قرار می‌گیرد. رادار کشف در سامانه تورـامـ1 از نوع پالس داپلر با آنتن سهموی و رادار ردگیری از نوع آرایه فازی است که مقاومت بالایی نیز در شرایط جنگ الکترونیک دشمن دارد. یک سامانه جانبی الکترواپتیک نیز در تورـامـ1 تعبیه شده است که امکان درگیری با یک هدف را در صورتی که سامانه‌های راداری دچار مشکل شوند فراهم می‌کند. این سامانه به‌طور استاندارد فقط قابلیت کار در روشنایی روز را داشت.
در رزمایش پدافند هوایی سال 1399 مشخص شد نیروی هوافضا با نصب یک دوربین اپتیکی حرارتی جدید با قابلیت عملکرد در تمام ساعات شبانه‌روز و شرایط جوّی مختلف به‌جای دوربین قدیمی سامانه تورـامـ1 ایراد فوق را رفع نموده است، بنابراین در سامانه دزفول هم احتمالاً از یک سامانه اپتیکی مشابه باید استفاده شده باشد. دومین تغییر در سامانه تورـامـ1 در اختیار ایران، اضافه شدن یک آنتن مربعی‌شکل به این سامانه بود که در رژه‌های نیروهای مسلح و نمایشگاه‌های دفاعی داخلی چندین بار مشاهده شد. از ماهیت کارکرد این آنتن خبری منتشر نشد اما حاکی از اقدام متخصصان ایرانی برای افزایش قابلیت‌های این سامانه است.
تصویری از شلیک سامانه دزفول در رزمایش پدافند هوایی 1400
ویژگی های دزفول
با توجه به قابلیت شلیک در حال حرکت ، سامانه پدافند هوایی بردکوتاه جدید دزفول نیروی هوافضای سپاه، می‌تواند بدون نیاز به خاموش کردن رادار و سامانه‌های مربوطه، جمع‌کردن آنتن‌های رادار برای ایجاد امکان حرکت دادن سامانه و سپس اجرای معکوس همین فرایند در نقطه استقرار جدید، اقدام به حرکت‌های مستمر در اطراف نقطه تحت پوشش کند و گام مؤثری در اجرای صحیح پدافند غیرعامل برای دفاع از خود سامانه پدافندی در برابر هجوم دشمن بردارد. در توضیح میزان ارزش قابلیت شلیک در حال حرکت باید گفت هر بار جابه‌جا کردن سامانه باعث خارج شدن آن از چرخه دفاعی و افزایش آسیب‌پذیری منطقه تحت پوشش تا زمان استقرار در مکان جدید می‌شود.
راهکار اولیه برای رفع این مشکل، افزایش تعداد سامانه‌های پدافندی است که خود مشکلاتی خصوصاً با بودجه‌های محدود به‌همراه دارد. وجود قابلیت درگیری با اهداف در حین حرکت در یک سامانه پدافند هوایی، فرصت زمانی نقل و انتقال سامانه را برای تهاجم مؤثر دشمن از وی می‌گیرد و باعث حفظ پوشش پدافندی در اطراف محوطه مدنظر می‌شود و راهکار مؤثرتری به‌جای افزایش تعداد سامانه‌های پدافندی در یک منطقه است.
نکته مهم این است که سطح توانمندی سامانه پدافندی دزفول در حال سکون و حرکت نباید تفاوت خاصی داشته باشد زیرا در این صورت باز هم احتمال موفقیت دشمن در زمان جابه‌جایی سامانه‌ها افزایش می‌یابد. علاوه بر لحاظ کردن نکات فنی متعدد در طراحی بخش‌های مختلف سامانه خصوصاً آنتن رادار و متعلقات مربوط به چرخش آن، در نرم‌افزارهای محاسباتی نیز باید پارامترهای مربوط به حرکت خودرو و در واقع حرکت آنتن رادار دیده شود که پیچیدگی‌های خاص خود را دارد، به‌علاوه موشک سامانه نیز باید امکان شلیک در حال حرکت را داشته باشد که بیشتر نیازمند اصلاحاتی در نرم‌افزارها و برخی حسگرهای داخلی آن است. می‌توان گفت سامانه پدافند هوایی با قابلیت شلیک در حال حرکت، عملاً از نظر سطح فناوری مشابه یک سامانه دریاپایه است که در حین حرکت شناور توان شلیک دارد.
نویسنده: سید رضا میرطاهر
116
