عطار نیشابوری، پیشاهنگ سبکی نوین در شعر و ادب فارسی

عطار نیشابوری را با چه اثرها و سروده هایی می توان شناخت؟

شیخ فـریـدالدین محمد عطار نیشابوری از بـزرگترین شاعران فارسی زبان محسوب می شود که آثـاری همچون الهی نامه(خسرونامه)، اسرارنـامه، مصیبت نامه، منطق الطیر(مقامات طیور)، دیوان غزل ها و قصیده ها، مختارنامه(رباعیات) و تذکرة الاولیا در حوزه ادب عرفانی از خود به یادگار گذاشت، به گونه ای که اگر بخواهیم سه شاعر بزرگ را در این حوزه معرفی کنیم، در کنار «ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی» و «مولانا جلال الدین بلخی» باید از عطار نام برد. در واقع ورود عرفان در ادب فارسی با سنایی آغاز با عطار کامل می شود و با مولانا به اوج خود می رسد. 

وی از محضر چه استادانی بهره برد و از چه شاعران و حکیمانی تاثیر پذیرفت؟ 

سنایی نقشی بنیادین در عرفانی کردن شعر فارسی داشت و از طرف دیگر، پیش از عطار، عرفان در خراسان رواجی چشمگیر یافته بود، بنابراین باید سرچشمه اندیشه عطار را در پیش از او جست وجو کرد.

جهان بینی عرفانی در ایران بنیادی دیرینه دارد به گونه ای که به پیش از اسلام بازمی گردد و در عصر اسلامی با «حسین ابن منصور حلاج، بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، ابوسعید ابوالخیر، احمد غزالی و عین القضات همدانی» رشد می یابد تا اینکه این میراث عظیم عرفانی به عطار رسید و او را از توانمندان وادی عرفان ایرانی - اسلامی ساخت.

البته این شاعر نامی از محضر بزرگانی چون «مجدالدین بغدادی» از شاگردان «نجم الدین کبری» از عارفان نامدار سده 6 بهره برده است.

همچنین در برخی از تذکره ها، تفکر و مسیر عرفانی او را به «ابوسعید ابوالخیر» نسبت داده اند.

شاگردان برجسته این شاعر نامی چه افرادی بودند و چه شاعرانی راه او را ادامه دادند؟

آثار عطار از زمان زندگی شاعر، در میان مردم و به ویژه اهل عرفان از مقبولیت خاصی برخوردار بود.

میزان شهرت و اهمیت او زمانی آشکار می شود که شاعر بزرگی مانند مولانا آشکارا از عطار یـاد می کند و فهم سخن خود را در گرو درک سخن وی می داند، چنانچه در این باره می گوید: «هر که سخنان عطار را به جد بخواند، اسرار سنایی را فهم کند و هر که سخنان سنایی را با اعتقاد مطالعه کند، کلام ما را درک کند».

مولانا در مثنوی و غزلیات شمس به داستان هایی اشاره می کند که در متن های عرفانی پیش از او، از جمله آثار سنایی به ویژه عطار آمده است.

به استناد سخن «بدیع‌الزمان فروزانفر» استاد زبان و ادبیات فارسی در کتاب «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی»، مولانا در مثنوی با عطار نزدیک به 30 داستان با مضمون مشترک و همانند دارد.

بنابـراین باید پذیرفت که بزرگترین شاعر عارف ایرانی، مولانا، بخشی از بزرگی خود را از عطار به دست آورده است و به گفته «محمدرضا شفیعی کدکنی» نویسنده و شاعر، اثر جاودانه «منطق الطیر» عطار، پس از مثنوی مولانا، بزرگترین اثر در حوزه ادبیات عرفانی به شمار می رود.

نقش عطار را در ارتقای شعر فارسی چگونه ارزیابی می کنید؟

بیشتر آثار این شاعر در قالب مثنوی سروده شده است و می توان او را از تاثیرگذاران در مثنوی سرایی فارسی دانست اما باید اشاره کرد که عطار نقش بزرگی در تحول غزل عارفانه فارسی نیز داشته است.

به گفته شفیعی کدکنی در بسیاری از غزل های این شاعر، نوعی سرگذشت و واقعه به تصویر کشیده می شود و این غزل ها شرح زندگینامه عارفی بزرگ به شمار می رود که ناگهان تحولی روحی او را دگرگون می سازد.

مهم ترین ویژگی غزل عطار، تناسب میان صورت و معنا محسوب می شود و دیگر اینکه شاعر، غزل را از هر گونه اصطلاحات عرفانی تهی می کند زیرا هدف او بیان تجربه عرفانی خویش است، نه عرفان نمایی، مانند آنچه بعدها در غزل شاعران عرفان گرا مشاهده می شود.

عطار نیشابوری در چه فضای سیاسی و اجتماعی می زیست؟

او در یکی از تـلخ ترین دوره های تاریخی زندگی می کرد، وجود قحطی و خشکسالی های مداوم، وضعیت نـامناسب اقتصادی، فرقه گرایی مذهبی - اجتماعی و وجود دسته بندی ها و جانبداری های محلی، نیشابور را ویران کرده بود.

در آن زمان از یک طرف حکومت های غیر ایرانی در ایران مسلط بودند و از طرف دیگر فضای بسته خرافی و پر از جهل و تعصب بر کشور حاکم بود.

می توان گفت عطار در 2 زنـدان رنج می برد، یکی زندان تن، دامی شیطانی که روح او را در خود زندانی کرده و او را از آن اصل الهی و روحانی دور ساخته بود و دیگری زندان ریا و زهدفروشی که بسیار او را آزار می داد و می کوشید این فضای رنج آور را در آثارش به تصویر کشد.

عطار برای رهایی از زندان نخست، همانند بسیاری از اهل عرفان، مرگ پیش از مرگ (قطع تعلق دنیوی در عین زنده بودن) را پیش می گیرد و برای رهایی از زندان دوم، خرابات را درمانگر می داند: «ما ترک مقامات و کرامات گرفتیم/در دیر مغان راه خرابات گرفتیم/پی بر پی رندان خرابات نهادیم/ترک سخن عادت و طامات گرفتیم».

از همین رو است که «عشق» در منظومه اندیشه وی بنیان تمامی باورها و سخنان او، حرف عشق و خرابات و در نهایت معرفت به حق می شود.

باید به این نکته توجه داشت که عارفانی همچون عطار، روشی متفاوت با هنجارهای حاکم بر اجتماع داشته اند که این تفاوت را هم در شیوه های عملی آنان و هم در رفتاری که با بیان خویش داشتند، می توان مشاهده کرد.

عطار و آثار او در مغرب زمین چه جایگاهی داشته است؟

آشنایی اروپایی ها با این شاعر و برخی آثار وی از سده 19 میلادی آغاز شد و این امر از راه منظومه «پندنامه» منسوب به عطار روی داده است که در تعلق آن بـه این شاعر تـردید وجود دارد.

افرادی مانند «فن اشتوئرمر» قطعه هایی از این منظومه و «سیلوس تر دوساسی» این اثر را ترجمه کردند.

دوساسی نقش مهمی در معرفی منطق الطیر به غرب داشت، او بخش هایی از این کتاب را نیز ترجمه کرد و شاگرد وی «ژوزف الیدور گارسن دوتاسی» ترجمه ای به فرانسه از داستان شیخ صنعان منطق الطیر فراهم آورد.

برپایه مستندات موجود، «ادوارد فیتز جرالد» نیز منطق الطیر را به انگلیسی ترجمه کرده است.

بعدها «کارمارگرت اسمیت، استنلی نات، اریک هرملین» نیز منطق الطیر را ترجمه کردند.

«جان ا. بویل» الهی نامه را به انگلیسی ترجمه کرد.

«ایزابل دوگاستینه» مصیبت نامه را به فرانسه برگرداند و در سال های اخیر نیز «لیلی انور و مایکل بری» منطق الطیر را به فرانسه برگرداندند.

راه های شناساندن عطار به جهانیان چیست؟

در دهه های اخیر آنگونه که باید توجه چندانی به مفاخر فرهنگی نشده است و این موضوع در حق بعضی بزرگان همچون عطار بیش از دیگران مشاهده می شود به گونه ای که در این سال ها کمتر سخنی در بزرگداشت او شنیده شده و جز چند مورد، همایش ملی برای این شاعر و نویسنده تاثیرگذار برگزار نشده است.

به نظر می رسد، یکی از راه های شناساندن این بزرگمرد ایرانی به جهان، برگزاری همایش هایی در سطح بین المللی به شمار می رود که می تواند در شناخت عطار و معرفی نیشابور به ایران و جهان یاری دهنده باشد.

البته در این راه باید جامعه دانشگاهی به ویژه گروه های زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های استان خراسان پیشگام شوند.

از طرف دیگر بایستی آثار او را به زبان های مهم دنیا ترجمه کرد، اگرچه پیش از این کوشش هایی در این زمینه انجام شده است اما کافی نیست. 

میزان آشنایی دانشجویان با عطار چگونه است؟

کتاب منطق الطیر عطار یکی از سرفصل های رشته زبان و ادبیات فارسی است که در دوره کارشناسی تدریس می شود.

وجود این درس در رشته ادبیات، فرصت مناسبی محسوب می شود تا دانشجویان به اندازه ای با این شاعر نامی آشنا شوند.

از آنجایی که عطار، آثاری فراوان و تاثیرگذاری در حوزه ادبیات عرفانی دارد، باید در دوره کارشناسی ارشد نیز از کتاب ها و آثار وی بهره گرفت اما متاسفانه در این مقطع تحصیلی چنین سرفصلی هایی وجود ندارد.

آشنایی با عطار نیشابوری عارف و شاعر برجسته ایرانی

عطار نیشابوری عارف و شاعر برجسته ایرانی است که با سخن ساده و بی پیرایه مقاصد عرفانی خویش را به گوش جهانیان رساند، شاعری که با بهره گرفتن از تمثیل ها و حکایت های گوناگون ادبیات نمادین را بنیان نهاد و با خلق آثار تاثیرگذار، شاعران نامداری چون مولانا و جامی را به زهد و ستایش واداشت.

ایران در سده های گذشته همواره بستر رشد و شکوفایی انسان های تاریخ ساز بوده است که هر کدام به نوبه خود سهمی در پیشرفت این مرز وبوم داشته اند.

یکی از افرادی که در رشد شعر و ادب فارسی تاثیر بسزایی داشت، «عطار نیشابوری» شاعر و عارف نام آور این دیار کهن به شمار می رود.

او در کدکن نیشابور دیده به جهان گشود و بعدها پیشه پدر خویش یعنی عطاری را انتخاب کرد.

او در دکان عطاری پدر خویش فعالیت می کرد و در کنار آن به طبابت نیز مشغول بود.

وی در این باره در کتاب خسرونامه در بیان شرح حال خود آورد:

«به من گفت ای به معنی عالم افروز/ چنین مشغول طب گشتی شب و روز».

سروده های زیبای عطار سبب شد تا امروزه بیش از آنکه وی را به عنوان پزشک و عطار بشناسند با اثرهای ماندگارش از او یاد می کنند.

به گونه ای که بیشتر منظومه های عطار و دیوان قصیده های او در ایران و هند بارها به چاپ رسیده است.

یکی از برجسته ترین آثار منثور عطار نیشابوری کتاب «تذکرةالاولیاء» محسوب می شود که از شخصیت عرفانی وی حکایت دارد.

 این شاعر برجسته نخستین فردی محسوب می شود که از ادبیات تمثیلی و رمزگونه در شعر بهره گرفت، بنابراین می توان از وی به عنوان بنیانگذار ادبیات نمادین در جهان نام برد؛ این نوع ادبیات در اروپا در سده 19 و 20 میلادی شکل گرفت، در حالیکه «منطق الطیر» عطار شاخص ترین اثر در ادبیات نمادین است که در سده 13 میلادی نگاشته شد.

گفته می شود عطار نیشابوری این شاعر بنام در اثر حمله مغولان به ایران کشته شد و اکنون آرامگاه او در نیشابور زیارتگاه اصحاب دل و حامیان شعر و ادب فارسی است.

16/112

بیانیه کارگروه تخصصی زبان و ادبیات و نقش آن در گفت وگوی ایران و جهان عرب

ششمین پاسداشت ادبیّات جهاد و مقاومت/ ویدئو