فرش* در ابتدا به عنوان ابزاری ضروری برای پوشاندن کف زمین توسط عشایر چادرنشین برای حفاظت از انسان دربرابر سرما و رطوبت بافته می شد، اما کم کم مهارت و هنر به کار رفته در خلق این آثار طی قرن ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و در هر دوره بر زیبایی آن افزوده شد.
کارشناسان فرش معتقدند که خواستگاه و محل پیدایش قالی و قالی بافی و بافت انواع فرش در آسیا است.
به اعتقاد آنها ایران، ترکستان و قفقاز مهد اولیهٔ هنر فرش بافی هستند. هنر فرش بافی قرنها پیش از میلاد مسیح وجود داشته است، به عنوان مثال هومر، شاعر و حماسه سرای معروف یونانی در قرن هفتم پیش از میلاد، از تختی در ایران باستان یاد می کند که با قالی ارغوانی رنگ پوشانده شده بود.
همچنین سایر مورخان و شاعران و نویسندگان هم در نوشته هایشان این نکته را ذکر کرده اند که ایرانیان عادت دارند که بر روی فرش های بسیار نرم و لطیف استراحت کنند.
صنعت فرش در ایران آمیخته ای از هنر، خلاقیت، تلاش جمعی و تجلی فرهنگ ملی ایرانیان است. آغاز شکوفایی هنر قالی بافی در ایران به قرن 16 و 17 میلادی بر می گردد. فرش های ایران در دوره صفویه به بالاترین حد خود در زیبایی و بافت رسیدند.
در حال حاضر نیز قالی ایرانی در تمام دنیا به کیفیت، طراحی نقوش متنوع و زیبا و رنگ آمیزی ویژه معروف است و توجه مردم جهان را به خود جلب کرده است.
قالی ایرانی به یک یا چند طرح، نقش و بافت محدود نمی شود. نقش فرش ها، انعکاس دهنده اعتقادات و احساسات کسانی است که آنها را بافته اند در واقع طراحی فرش های ایرانی نشان دهنده فرهنگ، اعتقاد و شرایط محیطی بافنده آن است.
درخشش طرح و رنگهای گوناگون در فرش های ایرانی
از انواع طرح های ایرانی می توان به طرح های شاه عباسی، اسلیمی، افشان، بته جقه، درختی، شکارگاه، قابی، ترکمن اشاره کرد که هر کدام از این طرح ها خود انواع بسیاری را شامل می شود.
طرح ها، عناصر طبیعی مثل گل، پرندگان و حیوانات و یا درون مایه های کهن مربوط به قرن ها پیش را به تصویر میکشد. بعضی فرش ها شجره نامه های خانوادگی پادشاهان و اشراف را نشان می دهند.
همچنین قالی ایرانی به خاطر تنوع در رنگ مشهور است. رنگهای موجود در این فرش ها از 15 تا 25 رنگ متفاوت است و هر رنگ معنای خاص خودش را دارد.
امروزه در بسیاری از شهرها و مناطق ایران از جمله کاشان، کرمان، قم، تبریز، اصفهان، مشهد، ترکمن صحرا و نیز در بین عشایر فرش هایی نفیس و گرانبها بافته می شود.
گذری در موزه فرش ایران
برای درک بهتر هنر و صنعت فرش بافی باید به موزه فرش ایران سری زد. این موزه به منظور گسترش و ترویج فرهنگ ایرانی در قالب هنر اصیل و سنتی ایران ایجاد شده است و فرش های متنوع و گوناگونی را از چهار گوشه ایران به نمایش گذاشته است.
ساختمان موزه فرش ایران در سال 1356 در ضلع شمال غربی پارک لاله در تهران ساخته شد.
هدف از تشکیل این موزه، پژوهش در سوابق، تحولات و کیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش ایران و گردآوری و خریداری نمونه انواع قالی‌های دست بافت ایرانی بوده است و هر ساله از ابتدای تاسیس تا کنون فرش های تازه ای را به گنجینه هنری خود اضافه می کند.
نمای بیرونی این ساختمان معماری زیبایی دارد که شبیه دار قالی بافی است. این نما طوری طراحی شده است که با انداختن سایه بر روی دیوار بیرونی سازه، داخل ساختمان را خنک نگه دارد.
نمای بیرونی موزه فرش ایران
در موزه فرش، دو نمایشگاه در دوطبقه و در فضایی به مساحت سه هزار و 400 متر مربع برگزار می شود.
طبقه همکف نمایشگاه دائمی فرش های ایرانی است و از طبقه دوم ساختمان برای برگزاری نمایشگاه های موقت استفاده می شود.
در موزه فرش ایران با ارزش ترین نمونه های فرش و قالی نگهداری می شود که قدمت بسیار زیادی دارند.
در حدود 150 تخته قالی، قالیچه و گلیم از قرن هفتم میلادی تا به امروز در این موزه نگهداری می شود که متعلق به تمام مراکز مهم قالی بافی در ایران از جمله کاشان، کرمان، اصفهان، تبریز، خراسان، کردستان و ... هستند.
هر یک از این قالی و قالیچه ها به سبکی منحصر به فرد بافته شده اند.
قالیچه های معروف در موزه فرش ایران
یکی از قالیچه های زیبای موزه، قالیچه ای معروف به «میرزا کوچک خان جنگلی» است که در اندازه 130 در 220 سانتی متر و توسط قالیبافان کاشانی بافته شده است. در این قالیچه این شخصیت ملی را در لباس نظامی و مسلح به تفنگ و اسلحه کمری نشان می‌دهد. تاریخ بافت قالیچه سال‌های آخر دوره قاجار است.
قالیچه معروف به «میرزا کوچک خان جنگلی»
نمونه هایی از قالیچه های تصویری شاهنامه بایسنغری نیز در این موزه به نمایش درآمده است. که در آنها گوشه‌هایی از ادبیات، اسطوره، مذهب و فرهنگ و هنر غنی ایران دیده می شود.
این آثار همه در کارگاه قالی بافی استاد «موسوی سیرت» که در شهر همدان است بافته شده است. نام هنرمندان هر قالیچه در بالای حواشی، در داخل کتیبه هایی درج شده است. این تابلو فرش ها که 26 تخته هستند و بافت آنها پنج سال زمان برده است.
یکی دیگر از قالی های منحصر به فرد این موزه متعلق به شهر تبریز است و مربوط به سال 1220 هجری قمری است. این فرش زیبا که معروف به فرش قاب قابی است از 25 قاب تشکیل شده است که در آن به داستان های شاهنامه فردوسی پرداخته شده است و به سبک نقاشی های قهوه خانه ای به تصویر کشیده شده است.
در زیر هر قاب داستانی از شاهنامه وجود دارد که به شعر نیز بافته شده است. در بالای این قالی کتیبه ای وجود دارد که محل و تاریخ بافت آن ذکر شده است.
بخش های مختلف موزه فرش ایران
موزه فرش ایران تنها به نمایش فرش های زیبا و تاریخی نمی پردازد بلکه در این موزه بخش های مختلفی وجود دارند که در آنها فعالیت های مختلف فرهنگی و هنری مربوط به هنر قالی بافی نیز برگزار می شود؛ از جمله برپایی کارگاههای مختلف قالی بافی و طراحی و برپایی نمایشگاه های موقت از هنر هنرمندان قالی باف ایرانی!
یکی از بخش های مهم موزه فرش ایران، کتابخانه آن است که در حدود هفت هزار جلد کتاب در آن نگهداری می شود. این کتابها به زبانهای فارسی، عربی، فرانسه، انگلیسی و آلمانی در اختیار هنر دوستان و پژوهشگران قرار دارد.
همچنین بهترین کتاب ها و نشریات و تحقیقات مربوط به فرش ایران و قالی های مشرق زمین به طورکلی و کتاب‌هایی در زمینه مذهب، هنر و ادبیات ایران در کتابخانه موزه موجود است. در کنار کتابخانه، کتاب فروشی موزه نیز مشغول به کار است.
در سالن نمایش موزه نیز فیلم ها و اسلایدهایی در زمینه قالی‌بافی و گلیم و هنرهای دستی ایران به نمایش در می آید.
* در زبان فارسی دو واژه «قالی» و «فرش» برای محصولات بافته شده که بر روی زمین انداخته می شود، استفاده می شود که از نظر معنایی کمی با هم تفاوت دارند.
فرش در واقع به هرچیز گستردنی و پهن کردنی گفته می شود که انواع مختلی دارند ازجمله، قالی ، گلیم ، جاجیم! اما به فرش هایی که دارای پرز هستند و با چله بافته می شوند، قالی گفته می شود.
117
