به گزارش خبرگزاری ایران پرس، برخی از تاریخ‌دانان بر این باورند که واژه «اردستان» از دو بخش اربیه به معنی مقدس و فرشته موکل بر آن و پسوند ستان به معنای مکان تشکیل شده است. زیرا قبل از ظهور اسلام آتشکده‌های متعددی در این شهر دایر بوده که از جمله آن‌ها آتشکده معروف مهر اردشیر قابل اشاره‌است و تاریخ‌نویسان قرن چهارم قمری از آن به عنوان شهری مستحکم یاد کرده‌اند که یک مایل مربع مساحت داشته و بارویی با پنج دروازه آن را احاطه کرده بود و جمعی دیگر، نام اردستان را متشکل از دو پاره «ارد» به معنی مرد خشمگین و «ستان» به معنای مکان دانسته و از آن به عنوان سرزمین مردان غیور و خشمگین یاد کرده‌اند و البته این روایت هم وجود دارد که اردستان چون از بناهای اردشیر دراز دست است، نام خود را از اسم او وام گرفته‌است.
نام اردستان، در افسانه‌های فولکلوریک نیز آمده و از جمله بر پایه یکی از افسانه‌ها، اردستان مسکن رستم دستان، جهان پهلوان باستانی بوده و ابتدا ارگ دستان نام داشته و سپس به ارگستان و سرانجام به اردستان تغییر نام داده‌است.بر پایه نوشته‌های تاریخ نگاران ایرانی و عرب، این شهر در دوران آل بویه با نطنز، بلوکی را تشکیل می‌داد که مرکز آن اردستان و امیرآباد بوده که جایگاه فرمانروایی حاکم دیلمیان بوده است. خاندان فرهیخته امیرآبادی نیز که نام آن مشخص و برگرفته از واژه امیر و حاکم میباشد از نسل حاکمان آن دوران هستند.
آثار تاریخی
مسجد جامع اردستان که یکی از نمونه‌های منحصر به فرد مساجد چهار ایوانی ایران و نخستین آهنها به‌شمار می‌آید که در مرکزیت محله محال قرار دارد، در قرن سوم قمری به دستور «عمربن عبدالعزیز آجلی» بر روی بنای آتشکده‌ای که هنوز آثار آن در گوشه‌ای از مسجد دیده می‌شود، به سبک مسجدهای عربی ساخته شده و مجموعه کم‌نظیری شامل مدرسه حاج حسین نورالدین، آب‌انبار حاج حسن، راسته بازار، میدان تعزیه، حمام و قلعه میان شهر در کنار آن قرار دارد. مسجد جامع اردستان که طی دوره‌های آل بویه، سلجوقی و… مورد بازسازی قرار گرفته، ویژگی خاص مساجد قبل از ایلخانیان (قرن هشتم به بعد) و عدم استفاده از کاشی‌های لاجوردی را دارد و تمام آن از خشت و گل ساخته شده‌است.
دیگر بناهایی که قدمت اردستان را تأیید می‌کند، مسجد امام حسن و آب‌انبار مجاور آن و همچنین مسجد خسرو است که متأسفانه در طول سال‌ها و سده‌ها، دستخوش تخریب شده و هم‌اکنون، فقط سر در ورودی آن برجا مانده‌است. همچنین بنای مسجد جامع زواره در بخش مرکزی زواره، در ۱۵ کیلومتری شمال خاور اردستان، با توجه به مدارک موجود، اولین مسجد چهار ایوانی ایران است که در دوره سلجوقی ساخته شده و اصالت خود را تاکنون به نحو شایسته‌ای محفوظ کرده و این مساجد، به اضافه آرامگاه‌های تاریخی مهم‌ترین مکان‌های تاریخی شهرستان اردستان را تشکیل می‌دهند و مجموعاً در این شهرستان ۸۰ اثر تاریخی وجود دارد که از بین آن ها۳۰ اثر در فهرست آثار ملی ثبت شده و بخشی از آن‌ها عبارت است از کاروانسرای جوگند واقع در جاده اردستان به نائین، قلعه خان در جاده اردستان به مهاباد، مجموعه آسیاب‌های آبی در مناطق رامیان و زواره، مجموعه کاخ سرهنگ آباد در شرق زواره و…
