افزایش روزافزون تهدیدات هوایی در سطوح مختلف و لزوم حفاظت از تأسیسات و مراکز حساس و حیاتی، موجب شده تا انواع سامانه‌های پدافند هوایی برای واکنش به تهدیدات هوایی طراحی و ساخته شوند.
توسعه پهپادها به‌خصوص در نقش پهپادهای انتحاری و موشک‌های کروز که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند، موجب شده تا تهدیدات هوایی در ارتفاع پایین اهمیت زیادی پیدا کنند و به چالشی مهم برای سامانه‌های راداری و پدافندی تبدیل شوند.
طبیعتا برای مقابله با آنها نیاز به سامانه‌های پدافندی ارتفاع پست ضرورت پیدا می کند. صنایع دفاعی جمهوری اسلامی ایران نیز در این زمینه گام های بزرگی برداشته است. از جمله دستاوردهای اخیر در زمینه پدافند هوایی ارتفاع پایین «سامانه پدافند هوایی مجید» است.
معرفی سامانه پدافندی مجید
برای اولین بار دراوایل مهر 1399 جانشین وقت وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح از در دست تکمیل بودن سامانه پدافندی «مجید» خبر داد، اما جزئیاتی از آن بیان نشد، کمی بعد و در رزمایش پدافند هوایی همان سال در اواخر مهرماه ویدیویی منتشر شد که افسران پدافند ضمن توضیحاتی به فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء از لینک شدن رادار «کاشف 99» با سامانه‌های مجید و نواب خبر می‌دادند.
ارتباط این سامانه‌ها این گمانه را که مجید و نواب در رده برد کوتاه قرار دارند، تقویت کرد. سامانه پدافند هوایی مجید برای اولین بار در رژه روز ارتش در 29 فروردین 1400، در معرض دید عمومی قرار گرفت.
در این رژه سامانه مجید کنار رادار «کاشف 99» حضور داشتند. این سامانه مجهز به موشک‌هایی نسبتاً کوچک و سامانه الکترواپتیکی برای کشف و شناسایی هدف بوده و کل مجموعه روی یک خودروی تاکتیکی «ارس2» سوار شده بود، به این ترتیب کلیات سامانه مجید مشخص شد و برد کوتاه بودن آن محرز شد.
در رزمایش مشترک پدافند هوایی مدافعان آسمان ولایت 1400 که با شرکت یگان‌های پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تحت فرماندهی قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) در مهر 1400 برگزار شد، چندین سامانه پدافند هوایی جدید مشاهده شد که از جمله آنها سامانه پدافند هوایی مجید بود. در جریان این رزمایش، سامانه پدافند هوایی مجید، هدف پرنده ای را با موفقیت منهدم کرد.
نگاهی کلی
سامانه پدافند هوایی مجید در پاسخ به نیاز رو به افزایش نیروهای مسلح برای مقابله با تهدیدات ارتفاع پایین از جمله ریز پرنده‌ها و موشک‌های کروز طراحی و ساخته شده که می تواند روی سکوهای مختلفی نصب شود.
سامانه پدافند هوایی کوتاه‌برد و ارتفاع‌پست مجید از یک واحد محمول بر خودروی ارس متشکل از موشک و سامانه کنترل آتش الکترواُپتیکی و رادار «کاشف 99» تشکیل شده است. «کاشف 99» یک رادار جدید برد کوتاه است که در شهریور 1399 رونمایی شد.
این رادار ویژه ردگیری اهداف پروازی با سطح مقطع کم، در ارتفاع پایین و برد کوتاه در جهاد خودکفایی نیروی پدافند هوایی ارتش توسعه یافته است. بر اساس برخی بررسی ها و گمانه زنی های فنی، از جمله تصاویر رژه، 29 فروردین 1400، سامانه راداری جدید «کاشف 99» توان لینک شدن و تغذیه اطلاعات سیستم پدافندی مجید را دارد.
این رادار توان کشف 300 هدف شامل ریزپرنده‌ها تا برد 12 کیلومتر و نیز توان کشف موشک‌های کروز با سرعت تا 2 ماخ در برد 30 کیلومتر با سطح مقطع راداری 0.1 مترمربع را دارد.
در مراسم رونمایی از سامانه مدیریت و فرماندهی تسلیحات برد کوتاه تحت نام «سامانه برهان» اطلاعات بیشتری از سامانه مجید منتشر شد. برهان سامانه‌ای است که از ادوات توپخانه‌ای تا سامانه‌های موشکی برد کوتاه را در هر منطقه تحت پوشش خود مدیریت می‌کند و کار واگذاری دقیق اهداف به سامانه‌های مناسب را برعهده دارد.
این سامانه علاوه بر دریافت اطلاعات از رادارها، از تجهیزات الکترواپتیکی نیز اطلاعات اهداف را می‌گیرد و با ترکیب آنها با هم و نیز تأیید سامانه های شناسایی الکترونیکی وظیفه یکپارچه کردن دفاع هوایی لایه آخر اطراف یک منطقه مهم را به‌عهده دارد.
در تصاویر مربوط به مدیریت سامانه‌ها، اطلاعات سامانه پدافندی مجید شامل برد هشت هزار متر و ارتفاع هدف تا شش هزار متر و زمان آمادگی برای شلیک سه ثانیه درج شده بود. این اطلاعات نشان می‌داد که مجید در رده برد کوتاه و پیش از سامانه‌های توپخانه‌ای و دوش‌پرتاب عمل خواهد کرد.
با توجه به قرار گرفتن سامانه پدافندی مجید روی یک خودروی تاکتیکی با قابلیت حرکت خارج از جاده، این سامانه توان تحرک بسیار بالایی دارد و می‌تواند در کوتاه‌ترین زمان جابه‌جا شود، همچنین قابلیت حمل آن توسط هواپیماهای ترابری نیز وجود دارد.
قابلیت جابه‌جایی سامانه خصوصاً در جنگ‌های امروزی که پهپادهای تهاجمی و انتحاری، تهدیدی مهم علیه سامانه‌های پدافندی بشمار می روند، ضرورت دارد؛ خصوصاً برای سامانه‌ای که خود، وظیفه انهدام پهپادها و تسلیحات تهاجمی همانند موشک‌های کروز را بر عهده دارد.
سامانه هدایت سامانه مجید
سامانه موشکی مجید برای دفاع هوایی ارتفاع پست ساخته شده که بایستی دارای قابلیت های ویژه ای از جمله سرعت بالا در ردگیری هدف و فراهم شدن مقدمات شلیک در کمترین زمان، سرعت بالا در رسیدن به هدف، دقت و احتمال اصابت بالا به هدف باشد.
این مشخصات هرچند برای تمام سامانه های موشکی دفاع هوایی مطلوب هستند اما در سامانه ای که وظیفه فراهم کردن دفاع لایه آخر از یک منطقه راهبردی را بر عهده دارد بسیار مهم تر است.
سرعت واکنش بسیار بالا خصوصاً در برابر اهدافی که دیر آشکار می شوند از جمله موشک های کروز اهمیت دوچندان دارد. این ویژگی های مطلوب به میزان زیادی به قابلیت های سامانه های هدایت یا به بیان بهتر روش هدایت بستگی دارد.
سامانه مجید به دلیل استفاده از دوربین‌های اپتیکی حرارتی، می‌تواند در هر شرایط آب‌وهوایی و خصوصاً در شرایط جنگ الکترونیک به‌صورت مطمئن فعالیت نماید. دو دوربین از این نوع روی سامانه مجید نصب شده است که احتمالاً برای ایجاد زاویه دید باز و بسته به‌طور همزمان در نظر گرفته شده‌اند.
شلیک سامانه مجید در شب در رزمایش پدافند هوایی 1400 نشان‌دهنده میزان اطمینان به عملکرد سامانه کشف و ردگیری حرارتی آن است. دوربین‌های موجود روی مجید مشابه بخشی از تجهیزات الکترواپتیکی مشاهده‌شده روی سامانه «سراج 1» است. این سامانه به‌عنوان یک ابزار کمکی در کشف و شناسایی و ردگیری اهداف در برد کوتاه ساخته شده و خصوصاً با ادوات توپخانه‌ای هماهنگ شده است.
موشک سامانه مجید
موشک مورد استفاده در سامانه پدافندی مجید موسوم به ای دی -08 است. برد این موشک در حدود هشت کیلومتر اعلام شده و در رده موشک های کوتاه برد ضد هوایی قرار می گیرد. این موشک در مرحله اولیه پرواز از یک شتاب دهنده با دود کم بهره می برد که در سناریوهای درگیری نزدیک به میدان نبرد، امکان شناسایی بصیری مکان این سامانه را کاهش می دهد.
در رزمایش پدافند هوایی مدافعان آسمان ولایت 1400، مشخص شد که این موشک مجهز به جستجوگر تصویرساز حرارتی است. به واسطه این روش هدایت موشک سامانه مجید قابلیت «شلیک کن-فراموش کن» Fire and Forget دارد.
این قابلیت سبب می شود تا سامانه مجید بتواند به طور متوالی و در کمترین زمان ممکن به سمت اهداف مختلف شلیک کند و بار کاری از بابت هدایت موشک بر عهده این سامانه نباشد.
این موشک دارای بدنه با نسبت لاغری (Slenderness) یا نسبت طول به قطر بالا با طول حدود 2.7 تا 2.9 متر و قطر حدود 15 تا 17 سانتیمتر است. نسبت لاغری بالا در این موشک نشان دهنده آن است که بخش قابل توجهی از زمان پرواز خود را در سرعت مافوق صوت طی می کند.
این امر سبب می شود تا زمان رسیدن موشک به نهایت برد خود، تا حد امکان کاهش یابد. سوخت جامد مورد استفاده در این موشک بدون دود است که به کاهش احتمال مشخص شدن محل پرتاب، دیده نشدن مسیر موشک توسط دشمن و در نتیجه غافلگیر شدن و کاهش زمان وی برای واکنش نشان دادن منجر می شود.
در رزمایش پدافند هوایی 1400 سامانه پدافندی مجید با استفاده از موشک ای دی -08 با موفقیت یک پهپاد هدف با دهانه بال حدود 2 تا 2.5 متر را با برخورد مستقیم مورد اصابت قرار داد.
موشک ای دی -08 از داخل یک پرتابگر لوله ای شلیک می شود که احتمالاً با توجه به تعداد محل‌های اتصال الکتریکی (کانکتور) قابل مشاهده روی پرتابگر، تعداد نهایی آن روی سامانه به 8 تیر می رسد.
موشک دارای شتاب اولیه بسیار بالایی است که برای یک سامانه برد کوتاه لازم و حیاتی است. موشک دارای چهار بالک پایدارساز در قسمت انتهایی و چهار بالک کنترلی نزدیک به دماغه خود است. همه این بالک‌ها از نوع تا شونده هستند که کمترین حجم و به دنبال آن کمترین وزن ممکن برای پرتابگر آن ایجاد شده و بتوان تعداد بیشتری را روی یک خودرو به کارگیری کرد.
موشک ای دی -08 همچون موشک «شهاب ثاقب» و بسیاری از موشک های برد کوتاه دیگر، بالک‌های کنترلی در جلوی موشک و نزدیک به دماغه تعبیه شده است و در نتیجه پاسخ موشک به فرامین اعمال شده سریعتر خواهد بود، چیزی که برای یک موشک پدافند هوایی که در لایه آخر نزدیک به نقاط حیاتی خودی فعالیت می کند بسیار مهم است.
جایگاه سامانه مجید
درباره جایگاه سامانه پدافندی مجید در بین سایر سامانه های پدافندی باید گفت با ساخت آن، یک لایه برد و ارتفاع بالاتر از موشک های دوش پرتاب با امکان حمل تعداد موشک بیشتر و با کمترین نیاز به خدمه و قابلیت کنترل از دور برای ایفای نقش دفاع از صحنه عملیات و ستون های نظامی و مناطق حساس نیز در اختیار رزمندگان ارتش قرار گرفته است.
سامانه مجید می تواند جایگزین شایسته ای برای سامانه پدافندی بردکوتاه انگلیسی «راپییر» (Rapier) و جبران کننده کاستی‌های موشک های دوش پرتاب در دفاع از برد کوتاه باشد، زیرا در واقع دوش پرتاب‌ها برای واحدهای پیاده طراحی شده اند و استفاده در نقش دفاع لایه آخر اماکن و تأسیسات ثابت الزاماً نباید به آنها سپرده شود.
به علاوه موشک سامانه مجید همانند موشک مورد استفاده در سامانه روسی «پانتسیر» امکان مجهز شدن به یک پیشران راکتی به عنوان شتاب دهنده اولیه یا یک پیشران با کمی طول و قطر بزرگتر برای رسیدن به بردهای بیشتر را نیز دارد.
در این صورت این سامانه می تواند به طور کامل و با اطمینان جایگزین تنوع چندین سامانه برد کوتاه شامل یازهراء، حرز نهم و اف ام-80 شود. سامانه مجید و موشک کوچک و چابک و هوشمند آن در نقش برد کوتاه و ارتفاع پایین برای استفاده در پدافند نقاط حساس و اماکن نظامی و صنعتی و امکان استفاده در کاربرد دفاع از شناورهای دریایی خصوصاً در برابر پهپادها و موشک‌های کروز مناسب است.
به علاوه دفاع از اجزای خود شبکه پدافند هوایی کشور به ویژه رادارهای ثابت اخطار اولیه و سامانه های پدافندی برد بلند و راهبردی نیز در حلقه آخر بر عهده سامانه پدافندی مجید خواهد بود. با توجه به ابعاد کوچک سامانه مجید می تواند علاوه بر کاربرد زمینی، در کاربری های دیگری نیز وارد خدمت شود. برای نمونه می توان آن را در انواع شناورهای سبک و سنگین موجود در نیروهای مسلح مستقر ساخت.
نویسنده: سیدرضا میرطاهر
117
