روز بزرگداشت سعدی شیرازی، «استاد سخن»

دلیل نامگذاری این روز با نام بزرگداشت سعدی به این دلیل بوده که سعدی شیرازی کتاب گلستان را در این روز شروع به نگارش کرده است.

سعدی شیرازی این شاعر بزرگ ایرانی کیست؟

«ابومحمد مُشرف‌الدین، مصلح بن عبدالله شیرازی» معروف به سعدی شیرازی، شاعر و حکایت‌نویس فارسی‌زبان شیرازی متولد سال ۵۷۷ هجری قمری (1210 میلادی) بود.

محل تولد سعدی، شیراز بوده، در مدرسه نظامیه بغداد از شهرهای عراق، تحصیل کرده و نزد اساتیدی چون شهاب‌الدین سهروردی، فیلسوف نامدار ایرانی و معروف به شیخ اشراق و ابوالفرج‌بن جوزی، مورخ‌، واعظ، مفسر و فقیه قرن ششم هجری، بهره برده است.

سعدی با سفر به کشورهای متعدد به کسب دانش و تجربه پرداخته است و تالیفات بسیاری نیز دارد ولی مهم‌ترین و مشهورترین تالیف او دو کتاب مشهور «بوستان» و «گلستان» می‌باشد که از شاه‌کارهای شعر و ادب فارسی هستند. گلستان به نثر و بوستان به نظم و شعر به رشته تحریر درآمده است و موضوعاتی چون اخلاق، تربیت و سیاست و اجتماعیات را دارا هستند و تاکنون به زبان های مختلفی در دنیا ترجمه و منتشر شده اند.

سعدی پس از تحصیل مقدمات علوم، از شیراز به بغداد پایتخت کشور عراق رفت. پس از پایان تحصیل در بغداد، به سفرهای متنوعی پرداخت که در آثار خود به بسیاری از این سفرها اشاره کرده است.

در این‌که سعدی از چه سرزمین‌هایی دیدن کرده، میان محققان اختلاف نظر وجود دارد و به حکایات خود سعدی هم نمی‌توان چندان اعتماد کرد. به‌نظر می‌رسد بعضی از این سفرها داستان‌پردازی باشد، زیرا بسیاری از آن‌ها پایه نمادین و اخلاقی دارند نه واقعی؛ اما علیرغم این موضوعات، آنچه مسلم است این‌که او به عراق، سوریه، عربستان، سفر کرده است و شاید از هندوستان، ترکستان، آسیای صغیر، غزنه، فلسطین، یمن و آفریقای شمالی نیز دیدار کرده باشد.

او در شهرهای شام یعنی سوریه امروزی به سخنرانی می‌پرداخت و شاگردانی هم داشت.

لذا سعدی، شاعر جهاندیده و جهانگرد بود؛ او خود را با تاجران ادویه و کالا و زئران اماکن مقدس همراه می‌کرد. از پادشاهان حکایت‌ها شنیده و روزگار را با آنان به مدارا می‌گذراند. بدی و خوبی آنها را می‌شناخت. ظلم و ستم آنها را می‌شناخت و از آنها درس می‌گرفت. سفرهای سعدی تنها جستجوی تنوع، طلب دانش و آگاهی از رسوم و فرهنگ‌های مختلف نبود؛ بلکه هر سفر، تجربه‌ای معنوی نیز به شمار می‌آمد.

نتایج این سفرها، برای شاعر، علاوه بر تجارب معنوی و دنیوی، انبوهی از روایت، قصه‌ها و مشاهدات بود که واقعیت زندگی بود. چنان‌که هر حکایت گلستان، درس و تجربۀ بزرگی از زندگی است.

وفات سعدی را اکثراً در سال 691 هجری قمری (1292 میلادی) می‌دانند و در خانقاهی که اکنون آرامگاه اوست و در گذشته محل زندگی او بود، به خاک سپرده شد.

کتاب بوستان یا سعدی‌نامه

مشهورترین آثار سعدی را اگر بخواهیم معرفی کنیم قبل از همه باید به کتاب بوستان یا سعدی‌نامه اشاره کرد. بوستان اولین اثر سعدی است که تالیف آن در سال ۶۵۵ هجری قمری به پایان رسید.

این کتاب یکی از شاهکارهای ادب فارسی به شمار می‌رود که در نسخه‌های قدیمی «سعدی‌نامه» نامیده می‌شد؛ اما بعدها به بوستان تغییر یافت. سعدی، بوستان را در سفرهای خود سرود و پس از بازگشت به وطن، آن را در اختیار دوستانش قرار داد. بوستان به شعر نوشته شده و حدودا چهار هزار بیت شعر دارد. اگرچه این کتاب از نظر قالب و وزن شعری «حماسی» است، اما از نظر محتوا به  اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماعیات در 10 باب، عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، قناعت، تربیت، شکر، توبه و مناجات پرداخته‌است.

کتاب گلستان

یکی دیگر از شاهکارهای سعدی شیرازی، نگارش کتاب گلستان است. گلستان یکی از تاثیرگذارترین کتاب‌های نثر در ادبیات فارسی است که سعدی آن را در سال ۶۵۶ هجری قمری، یعنی یک سال پس از نگارش بوستان به تالیف درآورد. گلستان به نثر آهنگین و آمیخته با نظم (نثر مسجع) نوشته شده و شامل هشت فصل با عناوین: در سیرت پادشاهان، در اخلاق درویشان، در فضیلت قناعت، در فواید خاموشى، در عشق و جوانى، در ضعف و پیرى، در تاثیر تربیت و در آداب صحبت است.

سعدی در این کتاب اوضاع فرهنگی و اجتماعی زندگی مردم آن زمان را به تصویر کشیده است؛ همچنین حکایت‌های کوتاه و بلند بسیاری در این کتاب آمده است. شیوه نگارش گلستان مبتنی بر زبان عامیانه و ساده است و در آن از کلمات پیچیده و دشوار خودداری شده است؛ ازاین‌رو فهم اکثر قسمت‌های آن ساده است.

غزلیات سعدی

از دیگر تألیفات سعدی می توان به غزلیات سعدی که بیشتر عاشقانه و تعدادی نیزغزل‌های عارفانه و پندآموز است و همچنین مجموعه قصاید اواشاره کرد. همچنین نصیحه الملوک، عنوان رساله مختصر دیگر سعدی است که با محور پند و اخلاق نوشته است.

شیخ اجل، سعدی، در رساله نصیحت الملوک، اندرزهای خود به زمامداران را به صورتی گزیده و کوتاه بیان کرده و در پایان هم ابراز امیدواری کرده است که اگر هر یک از آنان «چندین نصیحت سعدی را به طریق صدق و ارادت کار بندد، به توفیق خداوند ملک و دینش به سلامت باشد.

در میان آثار و تألیفات سعدی، آنچه که بیش از هر ویژگی دیگر شهرت یافته است، سهل و ممتنع بودن است.

این صفت به این معنی است که اشعار و نوشته‌های آثار سعدی در نظر اول سهل و ساده به نظر می‌رسند و کلمات سخت و نارسا ندارد و همگان آن را، با هر میزان اطلاعات و تحصیلات می‌فهمند و در طول قرن‌های مختلف، همه خوانندگان به راحتی با این آثار ارتباط برقرار کرده‌اند؛ اما آثار سعدی از جنبه دیگری، ممتنع هستند و کلمه ممتنع در اینجا یعنی دشوار و غیر قابل دسترس. وقتی گفته می‌شود شعر سعدی سهل و ممتنع است یعنی در نگاه اول، هر کسی آثار او را به راحتی می‌فهمد ولی وقتی می‌خواهد چون او سخن بگوید می‌فهمد که این کار سخت و دشوار و هدفی دست نیافتنی است. 

در آثار سعدی، صنعت ایجاز نیز بسیار دیده می‌شود.

ایجاز یعنی خلاصه‌گویی و یا آرایش شعر از کلمات اضافی. دوری از عبارت‌پردازی‌های بیهوده‌ای که نه تنها نقش خاصی در ساختار کلی شعر بلکه از زیبایی کلام نیز می‌کاهند، ایجاز یعنی مختصر گویی، که در شعر و کلام سعدی نقش ویژه‌ای دارد. از سویی این ایجاز که در نهایت زیبایی است، منجر به اغراق‌های ظریف تخیلی و تغزلی می‌شود و زبان شعر را از عمق و اصالت بیشتر برخوردار می‌کند. 

آثار سعدی جزو اولین آثار ادبی فارسی بودند که در اروپا ترجمه شدند. در واقع او اولین شاعر ایرانی است که آثارش به یکی از زبان های اروپایی یعنی زبان فرانسوی و توسط  «آندره دو ریه» (André du Ryer) در سال ۱۶۳۴ میلادی ترجمه شد و کمتر از چند سال بعد به زبان های انگلیسی و آلمانی ترجمه شد. 

ترجمه آثارش توانست تأثیر شگرفی بر ادبیات جهان داشته باشد. به طوری که «آندره ژید» (André Gide) نویسنده بزرگ فرانسوی، کتاب «مائده‌های زمینی» خود را تحت تأثیر سعدی «با نام خدا» شروع کرده است و «ارنست رنان» (Ernest Renan) زبان شناس، مورخ و نویسنده فرانسوی درباره سعدی چنین می‌گوید: "سعدی یکی از نویسندگان ما است. اوصاف وی به‌ندرت در نویسندگان شرقی جمع می‌آید و همین امر او را در نظر ما عزیز می‌دارد."

از دیگر نویسندگان غربی که از آثار سعدی سود برده‌اند، می‌توان به ویکتور هوگوی فرانسوی، روکرت و گوته آلمانی و امرسون آمریکایی اشاره کرد.

به یاد دارم که در زمان کودکی‌ام، مومن و زاهد بودم. یک شب در کنار پدرم نشسته بودم و گروهی دورتادور ما خواب بودند. آن شب را تا اذان صبح به ذکر و مناجات پرداختم. در میان مناجات به پدرم گفتم: «از این همه آدمی که اینجا خوابیده است، یک نفر سر بلند نکرد تا برای خداوند دو رکعت نماز بخواند و به مناجات مشغول شود. طوری خوابیده‌اند که انگار جان ندارند.»

پدرم گفت: «عزیز دلم! اگر تو هم مثل اینها خوابیده بودی، بهتر از این بود که از آنها بدگویی کنی و زمانی که در خواب هستند، به گناه غیبت آلوده شوی...»

انسان عیب دیگران را می‌بیند و عیب خود را نمی‌بیند، اگر از غرور و خودخواهی دست بردارد خودش را از بقیه گناهکارتر می‌بیند.

داستانی که خواندید، حکایتی زیبا بود از کتاب گلستان سعدی.

نفس محمدی

117