حدیث معراج پیامبر(ص) در آثار جمله شاعران ایرانی که به ویژه درون مایه یا ذوقی عرفانی داشته اند؛ به روایت ها و استعارات و اشارات گوناگون به ویژه با تاویل از سور قرآنی اسراء و نجم دیده می شود.
همچنین در آثار هنری نگارگران ایرانی نیز واقعه معراج با الهام نگارگر از حدیث معراج بارها به تصویر کشیده شده است که در این نوشتار به برخی از مشهورترین آن اشاره می کنیم.
حدیث معراج در ادبیات فارسی
در ابیات شاعران و آثار هنرمندان درخصوص معراج نبی اکرم (ص) مفاهیمی چون سدرة المنتهی و بازماندن جبرئیل، براق (مرکب حضرت)، زمان معراج که بنا به سوره اسراء در شب رخ داده و آیه قاب قوسین اوادنی پرداخته شده است؛ ویژه آنکه شعرای کهن پارسی گو به مدح حضرت نبی اکرم ارادتی خاص داشته و در این میان از رازآلودترین روایت آن حضرت غافل نبوده اند.
چنانکه مولانا جلال الدین محمد بلخی، با برداشتی از آنچه در سوره نجم روایت می شود، در مثنوی شریف می سراید؛
چون گذشت احمد ز سدره و مرصدش
وز مقام جبرئیل و از حدش
باز گفت او را بیا ای پرده‌سوز
من باوج خود نرفتستم هنوز
گفت بیرون زین حد ای خوش‌فر
منگر زنم پری بسوزد پر من
جبرئیلا گر شریفی و عزیز
تو نه‌ای پروانه و نه شمع نیز
شمع چون دعوت کند وقت فروز
جان پروانه نپرهیزد ز سوز ...
و شیخ اجل سعدی شیرازی گفت‌وگوی جبرئیل و پیامبر(ص) را در این واقعه اینطور نقل می‌کند:
شبی برنشست از فلک برگذشت
به تمکین و جاه از ملک درگذشت
چنان گرم در تیه قربت براند
که در سدره، جبرئیل از او باز ماند
بدو گفت: سالار بیت‌الحرام
که‌ای حامل وحی برتر خرام
چو در دوستی مخلصم یافتی
عنانم ز صحبت چرا تافتی
بگفتا فراتر مجالم نماند
بماندم که نیروی بالم نماند
اگر یک سر موی برتر پرم
فروغ تجلی بسوزد پرم ...
حکیم نظامی گنجوی که از پیشگامان توجه به حدیث معراج است، در ابتدای هریک از پنج گنج خود، مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکرو اسکندرنامه به طور مطول به ابیاتی در توصیف معراج می پردازد.
در اسرارنامه عطار نیشابوری هم می خوانیم؛
چو روشن شد زنور حق حوالی
فغان برداشت روح القدس حالی
که ای سید، اگر آیم فراتر
بسوزد پیش این پرتو، مرا پر...
عبدالرحمن جامی، شاعر قرن نهم هجری هم در ابیات متعدد به حدیث معراج پرداخته است. چنانکه می خوانیم؛
حق شب اسری چو داد، بار محمّد از همه بالا گرفت، کار محمّد
گوهر اسرار ذات و مخزن اسماء کرد در آن تیره شب، نثار محمّد
حکیم سنایی در شآن واقعه معراج می سراید؛
در شب از مسجد حرام به کام
رفته و دیده و آمده به مقام
یافته جای خواجه عسقبی
قبه قرب لیله القربی
گفته و هم شنیده، و آمده باز
هم در آن شب به جایگاه نماز
یا جای دیگر با اشاره به نردبان نور آورده است؛
بارگیرش سوی ابد معراج
نردبانش سوی ازل منهاج
نگارگری معراج پیامبر
علاوه بر شاعران و عارفان، هنرمندان و به ویژه نگارگران جهان اسلام نیز هر کدام بنا به رویت باطنی خویش، تصاویری از معراج پیامبر خلق کرده و سعی در تصویرگری این رویداد معنایی داشته اند که در این محتوا به برخی از آن‌ها اشاره می شود؛
نگاره معراج سلطان محمد؛ در تدوین خمسه نظـامي که بـين سـالهـاي 949 -946 ه.ق بـراي شاه طهماسب نگارش و مصور شد، جمعي از برجسته ترين نگارگران عهد صـفوي از جمله سلطان محمد تبريزي مشاركت داشـتند.
این اثر هم اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود.
نگاره معراج اثر سلطان محمد قرن دهم
معراج‌نامه شاهرخي؛ این معراج‌نامه را ميرحيدر شاعر و دبير دربار در سال 840 ه.ق از عربي به تركي اويغوري ترجمه كرده و به دسـت نقّاشـان كارگـاه هنـري شـاهرخ مصور شد. این معراج‌نامه مشـتمل بـر شصـت ويـك تصوير برای نمایش مراحل سـفر قدسـي پيـامبر (ص) اکنون در كتابخانةملّي پاريس نگهداری می شود.
در معراج نامه شاهرخی (قرن نهم) ماجرای سیر و سلوک معنوی پیامبر (ص) در آسمان ها در صفحاتی رنگین به تصویر کشیده شده است که پیامبر به همراهی جبرییل سوار بر براق از پیامبران، فرشتگان، بهشت و جهنم دیدار می کند.
نگاره معراج احمد موسی؛ در دوره ايلخاني تصویر شده و اکنون در گنجينه كتابخانه توپ قاپوسراي استانبول نگهداری می شود.
معراج رسول اکرم اثر احمد موسی
نگاره معراج حضرت رسول در جامع التواريخ رشيدالدين فضل الله همداني، 707 ه.ق، که دركتابخانه دانشگاه ادينبورو اسکاتلند محافظت می شود.
معراج حضرت رسول، جامع التواريخ رشيدي
نگاره معراج استاد محمود فرشچيان؛ اين تابلو با تكنيـك آكريليـك و در ابعـاد 100 در 80cm در سال 1391 تصویر شد. در تـابلوي معـراج همـه مخلوقات ازجمله حضرت رسـول اكـرم (ص) بـا مركبشـان، بـراق، رو هسوي درگاه الوهيت دارند و به سمت نور الهي در حركـت انـد. استاد فرشچیان این اثر منحصر بفرد را به آستان قدس رضوی هدیه کرده است.
تابلو معراج اثر استاد فرشچیان
تابلوی معراج حسن روح الامین؛ این اثر در آبان ماه 1399 رونمایی شد. روح الامین هنرمند کشورمان در صفحه مجازی خود با رونمایی از این اثرنوشت:
سلام بر لحظه خروشان آسمان‌های هفتگانه. سلام بر لحظه یاس ابلیس هنگام فروریختن کاخ‌های ستم. سلام بر تو ای رحمت بی‌انتهای پروردگار و سلام بر تو انگاه که زاده شدی به رغم مدعیانی که منع عشق کنند. جمال چهره تو حجت موجه ماست. هدیه به پیشگاه مقدس حضرت ختمی مرتبت محمد(ص).
تابلوی معراج اثر روح الامین
تابلوی معراج نجفی فرد؛ در این اثر مينياتور رضا اصل نجفی فرد، معراج حضرت محمد (ص) را به تصویر کشیده که در سال 1387 در زنجان رونمایی شد.
معراج حضرت محمد (ص) اثر نجفی فرد
گردآوری: مرضیه زائری
