دفاع هوایی متشکل از لایه های گوناگون کشف و درگیری در زمین، آسمان و حتی سطح دریا است که در نهایت و در کنار یکدیگر مجموعه ای به نام شبکه یکپارچه پدافند هوایی را تشکیل می دهند. سامانه های دفاعی طیف گسترده ای از سامانه های پدافند هوایی ویژه درگیری با اهداف در ارتفاع و بردهای بلند مثل اس ۴۰۰ و استاندارد ۳ گرفته تا سیستم های کوتاه برد مثل موشک های دوش پرتاب و توپ های ضد هوایی را تشکیل می دهند.
در زمینه پدافند ارتفاع پست امروزه در بیشتر نقاط دنیا توپ های ضد هوایی تک یا دو لول مورد استفاده قرار می گیرند. هدایت این سامانه ها با استفاده از رادار یا سیستم های اپتیکی و یا ترکیبی از این دو صورت گرفته و اقدام به هدف گیری و شلیک به سمت اهداف متخاصم می کنند. با این حال به تدریج توپ های گاتلینگ نیز در زمینه پدافند هوایی و موشکی مورد استفاده قرار گرفته اند.
توپ های گاتلینگ در ابتدا وارد خدمت نیروهای هوایی و سپس دریایی جهان شد که امروزه در حال باز کردن راه خود برای دفاع از یگان های زمینی نیز است. اولین مسلسل گاتلینگ در سال ۱۸۶۱ توسط ریچارد جردن گاتلینگ طراحی و ساخته شده و به به همین دلیل این سلاح ها به عنوان «گاتلینگ« شناخته می شوند.
نحوه کلی کار این سلاح به این گونه بود که تعدادی فشنگ از بالا به درون سلاح تغذیه می شد و کاربر سلاح با چرخاندن یک دسته در کنار سلاح مکانیزم آن را فعال می کرد و هر گلوله در یک لوله قرار می گرفت و پس از شلیک شدن و خروج پوکه تغییر موقعیت می داد و یک حرکت به سمت پایین می رفت و با هر چرخ دسته این عمل تکرار می شد و در آن زمان نواخت تیری در حدود ۸۰۰ تیر در دقیقه داشت که البته با توجه به محدودیت ظرفیت گلوله گذاری و محدودیت توان انسانی کمتر از این مقدار بود.
این طرح از آن زمان تا به امروز در سلاح های زیادی و همچنین در کشورهای زیادی در روی زمین، دریا و هوا به کار گرفته شده است. در نسل جدید توپ های گاتلینگ از نیروی الکتریکی برای به حرکت درآوردن مکانیزم سلاح و شلیک آن استفاده می شود و به آن اجازه می دهد که با سرعت بالا چرخش کرده و به نواخت تیر بالایی دست پیدا کند. تیربارها و توپ‌های گاتلینگ با کالیبرهایی مثل ۷.۶۲، ۲۰ یا ۳۰ میلی متر در کشورهای مختلف جهان تولید می‌شود.
سامانه های دفاع نقطه ای گاتلینگ
نرخ بالای تیراندازی مسلسل ها و توپ های گاتلینگ از یک طرف و توسعه موشک های ضد کشتی از طرف دیگر باعث شد تا ایده توسعه سیستم های دفاع نقطه ای برای ناوهای جنگی در اواخر جنگ سرد شکل بگیرد. سامانه دفاع نقطه ای «فالانکس» ساخت آمریکا بر پایه توپ ولکان و سامانه دفاع نقطه ای «ای کا 630» ساخت شوروی از این نمونه‌ها بودند.
این سامانه‌ها با هدایت رادار یا اپتیک یا ترکیبی از هر دوی اینها به عنوان تقریبا آخرین لایه دفاع سخت ناوهای جنگی بر علیه تهدیدات هوایی و موشکی محسوب می‌شوند. با توسعه فناوری‌ها امروزه سامانه های دفاع نزدیک و نقطه ای به جزء جدایی‌ناپذیر سامانه های دفاعی ناوهای جنگی در وزن‌ها و کلاس‌های مختلف تبدیل شده است. در ایران نیز گام های مشخصی در این مسیر برداشته شده است که نمونه بارز آن ساخت و عملیاتی شده سامانه دفاع نزدیک و نقطه ای کمند است.
سامانه کمند
سابقه سامانه دفاع نقطه‌ای در ایران به سیستم کمند می‌رسد که بر پایه «ای کا ۶۳۰» توسعه پیدا کرده که روی تمام ناوگان روسیه عملیاتی است. این سامانه تسلیحاتی که یک توپ گاتلینگ ۳۰ میلی متری ۶ لول است اولین‌بار بر روی ناوهای نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران مشاهده شد. این سامانه در تصاویر اولیه به مانند مدل ساخت شوروی، دارای یک برجک معمولی بود اما اخیرا و بر اساس تصاویر موجود یک برجک با طراحی جدید که از سطح مقطع راداری کمتری برخودار است برای سامانه کمند ساخته شده است.
برد این سامانه را در حدود ۴ الی ۵ کیلومتر و سرعت تیراندازی آن نیز را در حدود ۴ الی ۵ هزار گلوله در دقیقه برآورد شده است. قرار است سامانه دفاع نقطه ای کمند روی تمام ناوگان دریایی اصلی نیذوی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران عملیاتی شود. سامانه کمند تاکنون بر روی ناوشکن های سهند و البرز نصب شده است. طی ارتقا انجام شده روی ناو البرز در آذر 1398 مجهز به یک سامانه کمند در انتهای خود در پشت دودکش ناو شد.
سامانه کمند زمینی
در راستای تلاش متخصصان دفاعی ایران برای افزودن یک لایه جدید به سیستم پدافندی ارتفاع پایین و ضد کروز کشور، سامانه دفاع نقطه ای دریاپایه «کمند»، تبدیل به نمونه‌ای زمینی و مدرن شده است. در واقع موفقیت طرح کمند در نسخه دریاپایه باعث شده که نسخه زمین پایه ای هم طراحی و ساخته شود. در جریان بازدید دریادار سیاری معاون هماهنگ کننده ارتش از نمایشگاه دستاوردهای صنایع دفاعی در آبان 1399 جزییاتی از یک طرح از صنعت دفاعی منتشر شد که به نظر می‌رسد سامانه کمند را با ترکیب یک سیستم موشکی، به عنوان یک سامانه پدافندی زمین پایه عملیاتی می‌کند.
اقدامی ابتکاری که می‌تواند قدرت پدافند هوایی و موشکی در نیروی زمینی را با ارتقاء مناسبی همراه کند. در اطلاعات مربوط به این پروژه دفاعی، دو سیستم راداری مشاهده می‌شود، یکی از رادارها شبیه به مدل روسی «ام آر 123» است و رادار دیگر به نظر یک رادار کنترل آتش کمتر شناخته شده ایرانی است که این رادار «ایکس -ام آر» نام دارد.
در پوستر مربوط به سامانه کمند زمین پایه، تصویر یک رادار وجود دارد که به نظر رادار مذکور است که یک رادار آرایه فازی فعال سه بعدی باند ایکس با توانایی کشف و رهگیری اهداف در ارتفاع بالا و پایین‌بر فراز دریا تا فاصله ۴ کیلومتری است.این رادار که توان پوشش ۳۶۰ درجه محیط اطراف خود را دارد دارای قابلیت کشف و تعقیب ۵۰ هدف در وضعیت «تِرّک و اسکن» TWS، توان رهگیری ۴ هدف با دقت بالا برای درگیری و هدایت دو موشک برای درگیری با دو هدف به صورت همزمان است. اما نکته جالب دیگر در خصوص سامانه کمند زمین پایه، اضافه کردن موشک‌های آذرخش به آن است.
این موشک که با الگو برداری از موشک هوا به هوای« ایم 9 سایدوایندر» ساخته شده چند سال پیش به عنوان یک سلاح ضد هوایی ارتفاع پست و ضد زره به سپاه پاسداران تحویل داده شده بود.موشک آذرخش با وزنی در حدود ۷۰ کیلوگرم می‌تواند اهداف را در فاصله ۱۰ کیلومتری مورد اصابت قرار دهد. بُرد قفل جستجوگر این موشک حرارتی ۶ کیلومتر و حداکثر سرعت آن نیز ۵۵۰ متر بر ثانیه است.
موشک آذرخش همچنین ۱۲۷ میلی‌متر قطر و ۳۰۹۶ میلی‌متر طول دارد. این ترکیب می تواند این سامانه موشکی/ توپخانه ای را علیه طیف گسترده ای از اهداف وارد عمل کرده و در صورت نیاز حتی از موشک های آذرخش علیه اهداف زمینی مثل تانک، زره پوش یا خودروهای انتحاری نیز استفاده کرد.با توجه به ابعاد اتاقک کنترل و فرماندهی سامانه کمند زمین پایه می توان آن را روی یک شاسی چرخ دار سوار کرده و آن را به یک سامانه پدافندی کاملا متحرک و مدرن تبدیل نمود.
هنوز خبر رسمی در خصوص سفارش و تولید انبوه این سامانه منتشر نشده اما به نظر می رسد اجرای این پروژه و دیگر طرح ها در حوزه پدافند ارتفاع پایین در کشور نشان دهنده درک اهمیت تهدید و یافتن روش های متنوع و مدرن برای مقابله با موشک های کروز و اهداف با ارتفاع پروازی پایین است که موجب شده «کمند زمین پایه» به زودی به عنوان یک دارایی ارزشمند به سامانه های پدافند ارتفاع پست ایران افزوده شود.
نویسنده: سید رضا میرطاهر
116
