«عبدالله دوم» شاه اردن روز 7 آوریل با صدور پیامی خطاب به مردم، تحولات این کشور را «فتنه» نامید و گفت: "چالش روزهای گذشته سخت‌ترین و خطرناک‌ترین چالش‌ها برای ثبات سرزمین مادری ما نبود، اما برای من دردناک‌ترین بود، زیرا طرفین فتنه از درون خانواده ما و خارج آن بودند."
بنابراین، کودتای اردن از دو بعد داخلی و خارجی قابل بررسی است.
ساختار قدرت در اردن، پادشاهی است. در اردن نیز مانند دیگر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، قدرت به صورت خاندانی است و در این ساختار خاندانی، جنگ قدرت میان شاهزاده‌ها نیز امری عادی محسوب می‌شود.
این موضوع درباره اردن نیز صدق می‌کند. عبدالله دوم شاه اردن بر اساس خواسته پدرش در سال 1999 شاهزاده حمزه بن حسین، برادر ناتنی خود را به عنوان ولیعهد معرفی کرد.
حمزه پسر ملک حسین از ملکه «نور» است و باید طبق عرفِ دربار پادشاهی، ولیعهد می‌شد، اما عبدالله دوم، شاهزاده حمزه را در سال 2004 برکنار و پسر خود را به عنوان ولیعهد منصوب کرد که حمزه از این انتصاب ناراضی بود.
بنابراین، امکان کودتا از سوی شاهزاده ناراضی وجود دارد. شرایط داخلی کنونی اردن از جمله وضعیت نامناسب اقتصادی و فساد گسترده که نارضایتی مردم را در پی داشت نیز زمینه اقدام از سوی شاهزاده و حامیانش را فراهم می‌کرد.
اگرچه کودتا در اردن توسط شاهزادگان این کشور انجام شد، اما غالب تحلیل‌ها و همچنین اظهارنظرها و گزارش‌های دولت اردن حاکی از این است که این کودتا با حمایت بازیگران خارجی انجام شده است.
«ایمن صفدی» معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه اردن در این باره گفت: "سرویس‌های امنیتی از طریق تحقیقات جامع مشترک گسترده‌ای که توسط نیروهای مسلح، اداره اطلاعات عمومی و اداره امنیت عمومی اردن انجام شده است از مدت‌ها قبل فعالیت‌ها و تحرکات شاهزاده «حمزه بن حسین»، «شریف حسن بن زید» و «باسم ابراهیم عوض‌الله» و سایر افراد که امنیت و ثبات میهن را هدف قرار داده‌اند، زیر نظر داشتند. در تحقیقات انجام شده رابطه‌ای بین «باسم عوض‌الله» و طرف‌های خارجی و به اصطلاح مخالفان خارجی برای اجرای برنامه‌های شرم‌آور جهت بی‌ثبات کردن امنیت و دستیابی به اهداف و مقاصد مربوط به تضعیف موضع ثابت اردن در خصوص مسائل اساسی وجود دارد."
نقش عربستان سعودی در کودتای اردن
با توجه به شخصیت‌هایی که بازداشت شده‌اند، اولین بازیگر خارجی متهم در کودتای اردن، عربستان سعودی است. کاربران شبکه‌های مجازی نیز در توییت‌های خود انگشت اتهام را به سمت ریاض بردند.
«آرون دیوید میلر» مشاور پیشین وزارت خارجه آمریکا در امور خاورمیانه نیز در توییتی در این باره نوشت: "تنش‌ها و رقابت‌های عربستان و اردن فقط یک عنوان اصلی نیست، بلکه یک روند است که دهه‌های زیادی را دربرمی‌گیرد."
نکته حائز اهمیت این است که عربستان سعودی اولین کشوری بود که به کودتای اردن واکنش نشان داد. دربار سلطنتی عربستان سعودی کمتر از یک ساعت پس از آنکه ارتش اردن اولین بیانیه رسمی خود را درباره خبر دستگیری حمزه بن حسین، برادر ناتنی پادشاه اردن و ولیعهد سابق این کشور منتشر کرد، در بیانیه‌ای نسبت به این وقایع واکنش نشان داد و بر حمایت از اردن تأکید کرد.
همچنین عربستان بار دیگر بیانیه دومی را صادر کرد و در آن ضمن حمایت از پادشاه اردن درباره ارتباطش با بازداشت شدگان توضیحاتی داد. صدور بیانیه عربستان به دلیل روابط ریاض با «شریف حسن بن زید» و «باسم عوض الله»، دو تن از مهم‌ترین بازداشت‌شدگان انجام شد.
باسم عوض‌الله در سال 1964 در امان متولد شد و در دانشگاه «جورج تاون» واشنگتن و دانشکده اقتصاد لندن تحصیل کرد. عوض‌الله به عنوان رئیس پیشین دربار پادشاهی اردن کار می‌کرد، سپس عبدالله دوم وی را به عنوان نماینده خود در عربستان منصوب کرد.
عوض‌الله در سال 2018 از این سمت برکنار شد و پس از آن به محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان نزدیک شد و در حال حاضر یکی از مسئولین پروژه شهر «نئوم» عربستان است.
طبق گزارش روزنامه اردنی «الأنباط» وی همچنین پس از برکناری از سمت نماینده اردن در عربستان، در نماز عید در مکه در سمت راست محمد بن سلمان ایستاده بود.
«شریف حسن بن زید» نیز پیش از آنکه به همراه باسم عوض‌الله به عربستان برود به عنوان مشاور و افسر روابط استراتژیک در دفتر پادشاه اردن کار کرده بود. «حسن بن زید» تابعیتی سعودی دارد و از ارتباطات ویژه‌ای با محمد بن سلمان برخوردار بوده است.
«ناجی امهز» تحلیلگر سیاسی لبنانی در این خصوص معتقد است: "جای هیچ‌گونه شک و شبهه‌ای وجود ندارد که عربستان سعودی و محمد بن سلمان در کودتای اردن نقش داشت. عدم شناخت سعودی‌ها از سیاست بین‌المللی و نیز سازوکار نظام بین‌الملل موجب اشتباه محاسباتی آنها شد. مقامات سعودی احساس کردند که به تنهایی می‌توانند روند تحولات منطقه را دستخوش تغییر و تحول سازند. سعودی‌ها سیاست متهورانه‌ای را در منطقه در پیش گرفته‌اند."
در هرج‌ومرج‌های سال‌های اخیر غرب آسیا، هر جا که پای عربستان سعودی در میان است، حمایت امارات نیز وجود دارد. باسم عوض‌الله علاوه بر محمد بن سلمان با محمد بن زاید، ولیعهد امارات نیز روابط نزدیکی داشته است.
وی بعد از پایان طرح‌هایش در اردن به امارات رفت و در آن جا به عنوان عضو شورای مدیریت دانشکده دبی برای مدیریت دولتی در سال 2008 منصوب شد. عوض‌الله پس از آن مدیر اجرایی شرکت «طموح» امارات شد که دفتر آن در دبی است.
در همین حال، در ماجرای اردن انگشت اتهام به شکلی ویژه متوجه رژیم صهیونیستی است. اخیراً به دلیل ممانعت رژیم صهیونیستی از زیارت ولیعهد اردن از اماکن مقدسه و به تبع آن ممانعت اردن از پرواز «بنیامین نتانیاهو» از فراز کشورش به امارات، چالش چشمگیری میان رژیم صهیونیستی، امارات و اردن بروز کرد.
همچنین در سایه ایجاد روابط رسمی میان امارات و رژیم صهیونیستی و همچنین افزایش روابط غیررسمی میان ریاض و تل‌آویو، دیگر اردن اهمیت و جایگاه سابق را برای رژیم صهیونیستی ندارد.
اگرچه رژیم صهیونیستی و امارات نیز دست داشتن در کودتای اردن را رد و حتی این اقدام را محکوم کردند، اما به نظر می‌رسد کودتا در اردن بدون حمایت مثلث شرارت در غرب آسیا یعنی عربستان، امارات و رژیم صهیونیستی نمی‌توانست انجام شود.
بازیگران داخلی کودتا هدفی جز تغییر در رأس قدرت و جایگزینی شاهزاده حمزه بن حسین به جای برادر ناتنی‌اش، عبدالله دوم، نداشته‌اند.
بازیگران خارجی، اما چند هدف مهم را پیگیری می‌کردند:
هدف نخست، روی کار آوردن دولتی همسو و همفکر در اردن به پادشاهی شاهزاده حمزه بن حسین بود.
هدف دوم و مهم‌تر، کمک به باز شدن برخی گره‌ها در فرآیند اجرایی معامله قرن بود. طبق معامله قرن و همچنین طرح‌هایی که پیش از این به خصوص از سوی آمریکایی‌ها ارائه شده بود، اردن به عنوان وطن دوم فلسطینیان معرفی شده بود که عبدالله دوم، پادشاه اردن با این موضوع مخالفت کرده و تاکنون نیز اجرایی نشده است.
«عبدالباری عطوان» نویسنده و تحلیلگر مشهور عرب در تحلیلی نوشت: "بازداشت باسم عوض‌الله که از توافقنامه‌های عادی‌سازی کشورهای حاشیه خلیج فارس با رژیم اشغالگر حمایت کرد و نام وی با طرح‌های تسهیل فروش اراضی و املاک در شهر قدس به صهیونیست‌های شهرک‌نشین پیوند خورده، دل بیشتر اردنی‌ها از گرایش‌ها و قشرهای مختلف را خنک کرد اگر نگوییم دل همه اردنی‌ها را خنک کرد."
واقعیت این است که در اردن به واسطه ساختار خاندانی قدرت و اختلاف‌هایی که میان شاهزادگان وجود دارد، زمینه کودتا فراهم بوده و در سال‌های آینده نیز امکان‌پذیر است.
از سوی دیگر، در درون خاندان قدرت در اردن نیز شاهزادگانی هستند که تحت حمایت بازیگران خارجی قرار دارند و تحرکات این چنینی نمی‌تواند بدون اطلاع و حمایت این بازیگران انجام شود.
نکته پایانی اینکه، شکست کودتا نشان داد عبدالله دوم، پادشاه اردن از حمایت نهادهای نظامی و امنیتی این کشور برخوردار است.
نویسنده: سیدرضی عمادی
117
بیشتر بخوانید:
سه دیدگاه درباره موج دستگیری‌ها در اردن؛ کودتا، توطئه و اقدام خارجی
بازداشت ده ها مقام اردنی به اتهام تلاش برای انجام کودتا
