به پاسداشت شعر و علم و اندیشه حکیم خیّام نیشابوری

سخنوران توانا با بهره مندی از جادوی هنر در کالبد واژه ها می دمند تا جنس آنها را دگرگون کنند و جانی دوباره به آنها ببخشند. این واژه ها که در کاربرد معمولِ خود، تنها ابزاری ساده برای ارتباط هستند، هنگامی که به کارگاهِ هنریِ شاعرانِ چیره دست راه می یابند به پدیده های هنری تبدیل می شوند تا هرچه بیشترخود را در دل خوانندگان و شنوندگان بگسترند و آنها را برانگیزانند. 

سخنور، تنها نمی خواهد به یاری زبان، اندیشه ای را از ذهنی به ذهنی دیگر برساند . او تنها در پی آن نیست که به یاری همزبانی به هم اندیشی برسد. آ نچه او می خواهد، همدلی است .

خیام نیشابوری از اندیشمندان و سخنسرایان نامدار ایرانی در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری قمری (اواخر قرن یازده و اوایل قرن دازده میلادی) است که با سروده هایی اندک، ولی پرمایه، آوازه ای جهانگیر یافته و نام خود را درهمه زبانهای زنده دنیا گسترده است.  وی همچنین در دانشهای ریاضی، هندسه، ستاره شناسی و... دانشمندی چیره دست و نویسنده ای  نام آور است.

خیام در عصر زندگی خود ، بیشتر به تبحری که در ریاضیات و نجوم داشته،  شهره بوده  و پس از مرگش اشعارش انتشار یافته و بُعد و جنبه شاعری او بر بُعد علمی اش چیره شده است. 

امروزه نیز شهرت خیام در شرق و غرب جهان، نه به خاطر مقام علمی او، بلکه به دلیل مقام ادبی و رباعیات جاودانه اوست. 

رباعیت؛ اثری کوچک اما جهانشمول

کتاب رباعیات عمر خیام، کوچکترین دیوان شعر در تمامی ادبیات جهان است اما چگونه است که امروز همین کتاب کوچک، مرزهای شهرت و آوازه را درنوردیده و ابیات آن در دورترین نقاط جهان، بر زبانها جاری است.

این کتاب کوچک حاوی چه فلسفه و کیمیایی است که پیامش جهانگیر شده است ؟ مگر در رباعیات خیام چه رازی نهفته است که با هر روح سرگشته و آواره ای ، همداستان و همراه می شود ؟ و به قول ویل دورانت  چه امری غیر از فلسفه به شعر خیام ، اینهمه عظمت بخشیده است ؟ 

در تاریخ ادبیات فارسی شاعران بسیاری بوده اند که شعرشان را با حکمت در آمیخته و معجونی شگرف و کمیاب از شعر و فلسفه آفریده اند اما به پایه شهرت خیام نمی رسند  و این به دلیل جاذبه و لطفی است که در تمام رباعیات خیام وجود دارد.

جاذبه و لطفی که شاعر انگلیسی، فیتزجرالد را شیفته خود کرد و او را به ترجمه آزاد این اشعار در سال 1859 میلادی ترغیب نمود و همین ترجمه مقدمه آشنایی جهان با خیام و اندیشه های او شد . در فاصله سال 1859 تا آخر قرن 19 میلادی، به نقل آربری، رباعیات ترجمه شده خیام توسط فیتزجرالد بیست و پنج بار  چاپ شد و تا سال 1929 بیش از چهارصد و ده چاپ از رباعیات خیام به زبان انگلیسی و بیش از هفتصد کتاب و مقاله  و تصنیفات موسیقایی و تئاتری بر اساس اشعار خیام منتشر شده است.

بدیهی است این آمار در دهه های اخیر بسیار بیشتر شده است . در تأیید میزان شهرت و حسن قبول خیام در جهان همین بس که به قول آربری مترجم اشعار خیام و فردریچاردز ، نقاش و شاعر انگلیسی ، خانه ای در انگلستان و امریکا و قفسه دانشجویی نیست که نسخه ای از ترجمه رباعیات خیام در آن نباشد . گفته اند سربازان انگلیسی در دو جنگ جهانی این کتاب را همراه می برده اند و یا این نکته که چهل مصراع و رباعی خیامی به صورت مَثَل در فرهنگ تصنیفها و نقل قولها ضبط شده است. 

خیام یکی از معماهای ادبیات فارسی است و قرنهاست که درباره او صحبت می شود و اختلاف نظر وجود دارد که آیا خیام اهل عرفان و مرد متدینی بوده و  یا شخصی لذت جو و شرابخواره و منکر شریعت بوده است ؟

این اختلاف نظر و تصور شخصیت دوگانه برای این شاعر ، بیش از آنکه حقیقت داشته باشد ناشی از یک اشتباه است . در واقع هر کس از ظن خود یار خیام شده و او را تحلیل کرده است . آنهایی که تمایلات عارفانه دارند ، خیام را با هر زحمتی که شده به نوعی تأویل و تفسیر می کنند که جنبه تدین و تصوف اشعار و اندیشه او برجسته شود . گروه دیگر می خواهند تمام شعر های خیام را به گونه ای نفسیر کنند که  از او آدمی لذت طلب و غیرمتدین بسازد .

 باید توجه داشت که شعر شاعر ، زندگی شاعر را در خود منعکس نمی کند ، به عبارت دیگر شعر شاعر با زندگی عملی او ارتباطی ندارد . شعر شاعر ، زندگی شاعر را مخفی می کند ، نه اینکه آن را آشکار بکند . بنابر این نمی توان از راه شعر شاعری حدس زد که در زندگی چگونه عمل می کند . شعر حاصل نیروی تخیل و اوقات خلوت شاعر با خود است .

تمام شعر خیام ، معنی است

خیام شاعری خداشناس و خدای جوی است به همین دلیل در هستی تدبر کرده و در آفرینش جهان و انسانها و مسائلی از اینگونه اندیشیده است . خیام برای اندیشه های خود قالب رباعی را انتخاب کرده است.

در رباعی مجال سخن اندک و در حد چهار مصرع است . شاعر در سه مصراع نخستین رباعی ، زمینه ای مناسب برای طرح اندیشه اصلی در مصراع چهارم را فراهم می سازد . در این قالب کوچک و فرصت کوتاه افکار گسترده و بلند را طرح کردن و به دیگران رساندن و آنها را تحت تأثیر قرار دادن ، مستلزم نیروی جادویی بیان است .

این بیان جادویی در رباعیات خیام با گزینش مناسب کلمات و قدرت القا و خوش ترکیبی آنها ، جلوه گر است . آهنگ گوش نوازی که رباعیات خیام دارد ، بی گمان یکی از علل مقبولیت سخن اوست و در انتقال مفاهیم و اندیشه خیام به خواننده  بسیار مؤثر است .

یکی دیگر از صفات بارز رباعیات خیام این است که بسیار ساده و بی آرایش نوشته شده و از تکلف و تصنع شاعرانه خالی است اما در عین حال در نهایت فصاحت و بلاغت است .

تمام شعر خیام ، معنی است ، او به دنبال لفاظی و چرب زبانی نبوده است . تمام تلاش او انتقال معنی و اندیشه اش بوده شاید به همین دلیل قالب کوتاه رباعی را انتخاب کرده است . معانی در اشعار خیام ، به قدری لطیف و دقیق و بدیع است که از هر تخیل و تصنعی برتر است . شعر خیام جدی است و به طنز و هزل آغشته نشده است . کلید واژه ها و مصامین شعر خیام مشخص است و قاعدتاً باید بتواند کلید فهم آنها قرار گیرد . اما به دلیل سیال بودن این مضامین ، برداشتهای متفاوتی از آنها شده و هر کس با توجه به گرایشات عقیدتی خود از آن تعبیری کرده است .

مرگ و زندگی دو موضوع مهم و پایه اصلی تفکر خیام است . مرگ بر اکثر اشعار خیام سایه انداخته است . پیر پاسکال نیز در مقدمه ای که بر ترجمه رباعیات خیام به زبان فرانسه نوشته ، از مرگ به عنوان درون مایه و فکر منحصر به فرد رباعیات خیام یاد کرده است .

این تفکر آنچنان بر رباعیات خیام غلبه دارد که حتی در آنجا که توصیه می کند که انسانها فرصت را غنیمت بشمارند ، باز هم  تسلط مرگ اندیشی را می توان دید . اما این به معنی ترس از مرگ نیست ، چرا که بر اساس اصول روانشناسی ، کسی که از مردن می ترسد این اندازه اصرار در یادآوری مرگ ندارد بلکه تا می تواند خود را از آن منصرف و غافل می سازد .

تقابل مرگ و زندگی که در زیر ساخت بیشتر رباعیات خیام هست و در هر رباعی به گونه ای هنری و زیبا تصویر شده است ، بی گمان تحت تأثیر درنگ اندیشمندانه او در راز هستی شکل گرفته و پدید  آمده است . خیام با بیان این تقابل در بیشتر رباعیات خود ، تلاش کرده است که ارزش لحظه های زندگی را به مخاطب خود یادآور شود و او را به بهره گیری از زمان موجود فرابخواند .

ارزش گذر عمر در ادبیات خیام

خیام با نگاهی ژرف کاوانه به محیط و پیرامون خود می نگریسته و در کوزه و خشت خانه و صحرا و ویرانه های بازماتده از بناهای آباد ، دست قهار مرگ را می دیده است .

او با اندیشیدن در چگونگی حال و گذشته انسانهای خاک شده و بی خبری آنها از آغاز و انجام خود ، فریادهای هشدار دهنده و هوشیار کننده خود را در قالب شعر ریخته است.

او در رباعی عاشقی را به یاد می آورد که پیش از این زنده بوده و عشق می ورزیده اما مرگ او را از بین برده است و کوزه گران از خاکش کوزه ساخته اند .

این کوزه چو من عاشق زاری بوده است

در بند سر زلف نگاری بوده است

این دسته که بر گردن او می بینی

دستی است که بر گردن یاری بوده است

خیام آگاهانه، خاک و خشت و کوزه را به چیزی ارزشمند و زیبا نسبت می دهد تا مخاطب را بیشتر تحت تأثیر قرار دهد و بدینگونه ، مفهوم مورد نظر خود را هنری تر و مؤثرتر به او منتقل سازد . در پاره ای از رباعیها ، خیام سخنی از مرگ نمی گوید اما به گذر عمر اشاره می کند و به این وسیله نزدیک شدن مرگ را یادآور می کند و سفارش می کند که با دانستن قدر لحظه های زندگی ، خود را از سوزش و گزش یاد مرگ رها کنیم و آسوده شویم .

28 اردیبهشت روز بزرگداشت خیام گرامی باد .

افسون قنبری

بیشتر بخوانید:

رونمایی از کتاب «منتخبات فلسفه در ایران، از زرتشت تا خیام»

دیدگاه‌های فلسفی استاد دینانی درباره خیام منتشر شد

حکایت علاقه پوتین به حکیم عمر خیام+ ویدئو

نیشابور؛ تصاویر هوایی از آرامگاه عطّار تا مقبره خیّام