تخت سلیمان

مجموعه باستانی و جهانی تخت سلیمان در 45 کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی با وسعتی معادل 12/5 هکتار با دریاچه‌ای جوشان به عنوان یکی از محوطه‌های تاریخی مهم ایران محسوب می‌شود. تخت سلیمان که زمانی به شیز معروف بود همان شهر مشهوری است که بنا به نوشته های کهن، زادگاه زرتشت بوده است. از دیگر نامهای این شهر گنزکا به زبان ارمنی و یونانی، چیچست در شاهنامه، گنزک و گنجه در پهلوی و کهن‌ترین از همه اینها، در اوستا ست که نام آن را، چیچست خوانده‌اند.تخت سلیمان از اسامی متاخر مجموعه می‌باشد که عامه مردم به علت عدم اطلاع از عملکرد اصلی و زمان ساخت آن، با توجه به احادیث و روایت مذهبی در مورد اقتدار حضرت سلیمان، این امکان را بدان منسوب داشته و به همین جهت محل یاد شده حالت مقدس پیدا کرده و مردم خود را موظف به حفاظت و مراقبت از این محل می‌دانستند.

قدمت منطقه تخت سلیمان از لحاظ سکونتگاه انسانی به 3 هزار سال پیش باز می گردد و یکی از مهمترین آثار تاریخی کشور است که به عنوان چهارمین اثر ایران در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

هم اینک در مجموعه تخت سلیمان آثاری از اوایل دوره ساسانی تا دوره ایلخانان مغول شناسایی شده، لیکن از آنجایی که تاریخ نظری این مجموعه به دوره هخامنشی و اشکانی می‌رسد، بی تردید در صورت ادامه حفاری، آثار مهمی از دوره های پیش از ساسانی در این محل کشف خواهد شد. چشمه تخت سلیمان هزاران سال پیش شروع به جوشیدن کرده و به تدریج بر اثر لعاب حاصل از ترکیبات موجود در آب، لبه بیرونی چشمه رسوب بسته و بالا آمده است. این روند هزاران سال ادامه یافته و باعث شده که آب چشمه گلدانی در پیرامون خود بسازد به نحوی که هم اینک ارتفاع تپه حاصل از روند فوق و همچنین عمق دریاچه ناشی از جوشش آب چشمه به حدود 62 متر می‌رسد.

آتشکده آذرگشنسپ

در زمان ساسانیان ایرانیان سه آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند. نام آتش‌هایی که در این آتشگاه‌ها نگهداری می‌شد یکی برزین مهر به معنای آتش عشق والا که آتشکده کشاورزان بود که در نزدیکی نیشابور خراسان جای داشت.

دومی فربغ بود به معنای آتش فر ایزدی که در کاریان فارس و ویژه موبدان و بلندپایگان بود.

سومی آتشکده آذرگشسپ که در تکاب آذربایجان قرار داشت. آتشکده آذرگسسپ ویژه پادشاهان و ارتشیان بود و در شهر و محلی بنام شیز یا گنجک بر روی کوه اسنوند قرار داشت.

آذرگشنسپ به معنای آتش اسب نر است. بر پایه افسانه‌های ایرانی این آتشگاه بدین علت این طور نامیده شده است که کیخسرو بهنگام گشودن بهمن دژ در نیمروز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند روبرو شد. آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ، به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب (نامیده شد. این محل هم اکنون تخت سلیمان نام دارد. نام آتشکده آذرگشنسب، جایگاه آشتی آب و آتش، 61 بار در شاهنامه آمده است. آن را آتش سلحشوران یا آتش شهریاری خوانده اند و نیز گفته شده است که این آتشکده به همه آتشگاه های گبران از خاور تا باختر آتش می رسانده است.

بیشتر پادشاهان ایران پس از نشستن بر اریکه شاهنشاهی با پای پیاده به نیایشگاه آذرگشنسب آذربایجان می رفتند و به درگاه خداوند نیایش و سپاس و درود می فرستاده اند و سپس هدایایی تقدیم می کردند.

آثار باستانی در تخت سلیمان

آثار بناهای دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده است. مهم ترین آثار بجا مانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده است.

مجموعه تاریخی تخت سلیمان از نظر وجود آثار باستانی با دارا بودن آثار چندین دوره تمدنی کاملا غنی است و از نظر اسطوره شناسی نیز سرشار از مطالب جذابی است که نظر هر صاحبذوقی را به خود جلب می کند. تاریخ این مجموعه نیز با تاریخ ایرانیان، ایتالیایی‌ها، یهود، مسیحیان و مغول ارتباط تنگاتنگی دارد.

گفته‌ها حاکی از اینست که طی سالیان درازی که زندگی در تخت سلیمان رواج داشت، به دلایل مختلف و بیشتر به علت ادای نذر اشیا قیمتی به داخل دریاچه مقدس انداخته می‌شد. اولین گزارش مربوط به انداختن اشیا قیمتی در دریاچه، به دوران کورش کبیر پادشاه هخامنشی باز می‌گردد که پس از اینکه بر کروسوس پادشاه لیدیه پیروز شد خزانه اشیا قیمتی او را به عنوان نذر در آب دریاچه مقدس انداخت. کروسوس، پادشاه لیدی، در تاریخ جهان به ثروتمند بودن معروف است.

در دوره اشکانی نیز چندین گزارش از جنگ‌های بین امپراتوری روم و پادشاهی اشکانی گزارش شده است. بر طبق یکی از این گزارشات، سردار رومی آنتونیو، در سال 36 قبل از میلاد به محاصره قلعه گنزک پرداخت. در جریان این محاصرات نگهبانان آتشکده مقدس هر زمان که احساس می‌کردند امکان سقوط قلعه وجود دارد، اشیا قیمتی موجود در آتشکده و معبد آناهیتا را به داخل دریاچه می‌انداختند. بنابراین می توان امیدوار بود که مقدار زیادی از نذورات دوره اشکانی در کف دریاچه موجود باشد.

در دوره ساسانی و همچنین در جریان جنگ های صدر اسلام و تصرف ایران به وسیله اعراب انداختن اشیا با ارزش توسط موبدان اتفاق افتاد. از نگاه موبدان زرتشتی این دریاچه متعلق به ناهید (آناهیتا) الهه آبها؛ بوده، بنابراین ریختن اشیا نذری به داخل آن اصولا به منظور حفظ این اشیا به وسیله صاحب آن تلقی می شده و جایز و مباح بوده است.

با توجه به مجموعه موارد فوق بی تردید کاوش در دریاچه تخت سلیمان بسیار بااهمیت است. در بیان ارزش سرمایه گذاری در حفریات تخت سلیمان همین بس که اولین سرمایه گذاری انجام شده در این مورد به وسیله بانک (بورگهارت و بروکلشن (Burghard Brokelschen دورتموند آلمان انجام شده و کاملا جنبه اقتصادی داشته است.در جریان این کاوش، سطح کف دریاچه دارای ناهمواری زیادی گزارش شده است. از آنجایی که کف دریاچه تخت سلیمان کاملا مسطح است به نظر می‌رسد که ناهمواری گزارش شده مربوط به آثار تاریخی بیشماری باشد که در کف دریاچه افتاده است. هیات آلمانی تلاش کرد که به وسیله چنگک به درآوردن آثار از کف دریاچه اقدام نماید اما دو عدد از چنگک‌ها شکست و ظاهرا موفقیتی کسب نشد.

تخت بلقیس

کوه بلقیس با دو قله نزدیک بهم و 3200 متر ارتفاع در 7/5 کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان واقع شده است. بر فراز بلندترین قسمت این کوه بقایای استحکاماتی مربوط به دوره ساسانی وجود دارد که به لحاظ موقعیت مکانی و زمانی، ارتباط آن با مجموعه آثار تخت سلیمان، پیوند معماری و تاریخی بسیار نزدیکی با مجموعه یاد شده ایجاد کرده و در واقع از جمله آثار پیوست به این مکان تلقی می‌گردد.

زندان سلیمان

در 3 کیلومتری غرب تخت سلیمان، کوه مخروطی میان تهی وجود دارد که هزاران سال پیش، بر اثر وقوع آتش فشان به وجود آمده است. اهالی محل این کوه زیبا را زندان سلیمان یا زندان دیو می‌شناسند و معتقدند که حضرت سلیمان دیوهایی را که از فرمانش سرپیچی می کردند در این کوه زندانی می‌کرده است. این نام نیز به افسانه و با توجه به نسبت دادن محل به حضرت سلیمان بر این کوه گذارده شده است.

برای دیدن این اثر تاریخی می توان از دو مسیر مختلف استفاده کرد. مسیر زنجان و مسیر تکاب.

تخت سلیمان به نام‌های آتشکده آذرگشسپ ، شیز، گنزک، چیچست، نیز شناخته می شود.