پدر بزرگوار امام حسن عسکری (ع)، امام هادی (ع) بود و مهدی موعود (عج) فرزند ایشان است.
خلفای عباسی همواره از جایگاه و مقام ائمه در بین مردم در هراس بودند به همین دلیل یا آنها را زندانی می کردند و یا تحت مراقبت‌های شدید در حبس خانگی نگه می داشتند.
امام حسن عسکری (ع) تنها دو سال داشتند که همراه پدرشان، امام هادی (ع)، به سامراء آورده شدند و در قسمتی از سامراء که در حقیقت یک منطقه نظامی بود و «عسکر» نامیده می شد اسکان داده شدند. زندگی در این منطقه نظامی سبب شد هر دوی این امامان به «عسکری» شهرت یایند.
امام حسن عسکری (ع) بیست سال در کنار پدرشان بودند و ایشان را در انجام وظایف امامت یاری کردند. بعد از اینکه امام هادی (ع) در زندان خلفای عباسی به شهادت رسیدند امام حسن عسکری (ع) زمامدار امامت امت اسلام شدند و شش سال، بارِ این امانت را به دوش کشیدند.
در این مدت سه خلیفه عباسی به نوبت به حکومت رسیدند. معتز، مهتدی و معتمد که آخرین آنها حدود بیست و سه سال حکومت کرد. مهتدی و معتز، عباسی امام حسن عسکری (ع) را زندانی کردند اما زمانی که معتمد به حکومت رسید قیام‌های زیادی از طرف شیعیان شکل گرفت و معتمد برای آرام کردن آنها مجبور شد امام را از زندان آزاد کند اما باز هم ایشان را در همان منطقه نظامی تحت نظر قرار داد و برای نظارت بیشتر هر هفته ایشان را به دارالخلافه فرا می خواند.
امام حسن عسکری (ع) همچون پدر بزرگوارشان با وجود تمام نظارت ها و سختگیری های خلفا، همیشه ارتباط خود را با شیعیان حفظ می کردند. از زمان امام صادق (ع) شبکه ای از وکلا عهده دار برقراری ارتباط مردم با امام بودند. فعالیت این شبکه سری، در زمان امام حسن عسکری (ع) شدت یافت، چرا که در زمان ایشان شیعیان در سراسر جهان اسلام گسترده شده بودند.
گستردگی و پراکندگی مراکز تجمع شیعیان، مستلزم وجود سازمان ارتباطی منظمی بود تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یک سو و ارتباط آنان را با یکدیگر از سوی دیگر برقرار سازد. امام حسن عسکری (ع)، نمایندگانی از میان چهره‌های شاخص و شخصیت‌های برجسته شیعیان برگزید و در مناطق متعدد منصوب کرد و از این طریق با پیروان خویش در ارتباط بود.
سازمان وکالت مجموعه ای منظم، متشکل از امام (ع) و گروهی از یاران وفادار و رازدار ایشان بود که برای تأمین اهداف امامت و ارتباط امت با امام شکل گرفته بود.
مهم ترین کارکرد این سازمان سری، معرفی افرادی بود که مردم بتوانند با مراجعه به آنها پاسخ مشکلات و مسائل خودشان را دریابند. کسانی که در غیاب امام، مرجع مردم باشند و بتوانند مشکلات مردم را حل کنند و سوالات شرعی ایشان را به نحوی صحیح پاسخ دهند.
بدین ترتیب یکی از مهمترین کارهایی که امام حسن عسکری (ع) انجام دادند؛ آماده کردن جامعه اسلام برای پذیرش غیبت امام عصر (عج) بود. ایشان سعی کردند به شیعیان بیاموزند که در زمان غیبت امام معصوم، چگونه باید مشکلات اجتماعی و دینی خود را با توجه به معارف دینی حل و فصل کنند.
پس از شهادت امام هادی (ع) اکثر شیعیان، امام حسن عسکری (ع) را به عنوان امام می شناختند، ولی عده اندکی پسر دیگر امام هادی (ع)، جعفر بن علی، معروف به جعفر کذاب را امام خود خواندند و عده‌ای نیز به امامت سید محمد که در زمان امام هادی (ع) از دنیا رفته بود، معتقد شدند.
شیعیان در امامت هیچ یک از امامان پیش از امام حسن عسکری (ع) به اندازه امامت ایشان شک و تردید نکرده بودند تا جایی که امام (ع) استمرار این گونه رفتارها را از عواملی می‌دانستند که ممکن است به سلب نعمت الهی منجر شود. برخی از علما بر این باورند که شاید همین ناسپاسی‌ها و کفران نعمت‌ها بود که موجب شد سرانجام جامعه شیعه از نعمت حضور امام معصوم محروم گردد.
حرم مطهر امام هادی (ع) و امام حسن عسگری(ع) در سامرا
همین شک و تردیدها سبب شد امام هادی (ع) در احادیث و نامه های زیادی امامان پس از خود را به وضوح معرفی کنند، علامه مجلسی در کتاب شریف بحار الانوار، جلد پنجاهم، صفحه 239 از امام هادی (ع) حدیثی نقل کرده است با این مضمون: "امام پس از من، حسن است و پس از حسن، فرزندش قائم؛ همو که زمین را پر از عدل و داد می‌کند، همچنان که از بیدادگری و ستم پر شده است."
همچنین شیخ مفید از متکلمین شیعه در کتابی که در آن به شرح حال ائمه علیهم السلام پرداخته و آن را الارشاد نامیده است، بیش از ده روایت و نامه دراین‌باره آورده است.
امام حسن عسکری (ع) در شرایطی به امامت رسید که اختلافاتی اعتقادی در صفوف امامیه پدید آمده بود و اختلافاتی نیز در همان دوره امامت ایشان به وجود آمد. ایشان همواره سعی می کردند معارف صحیح اسلام را به شیعیان بیاموزند.
یکی از این مسائل بحث «نفی جسمانیت خداوند» بود که از سال‌ها قبل مطرح بود. در زمان امام حسن عسکری (ع) این اختلاف به اندازه‌ای زیاد شد که یکی از یاران، نامه‌ای به امام نوشت و از ایشان دراین‌باره راهنمایی خواست. امام در پاسخ، از فرورفتن در مباحث ذات، پرهیز داد و سپس با اشاره به آیاتی از قرآن، فرمود: "خدا یکتا و یگانه است؛ نه زاییده و نه زاده‌شده است و نه برای او همتایی است. آفریننده است نه آفریده. هر آنچه بخواهد از اجسام و غیر آن می‌آفریند و خود جسم نیست... چیزی شبیه او نیست و او شنوا و بیناست."
امام عسکری (ع) شاگردان زیادی تربیت کردند. شیخ طوسی (ره) شاگردان حضرت را متجاوز از صدنفر ثبت کرده است. امام (ع) همچنین به تفسیرقرآن بسیار توجه داشتند و یکی از کهن‌ترین میراث تفسیری امامیه، کتاب تفسیری است که به ایشان منسوب شده است.
بالاخره بعد از شش سال امامت امام حسن عسکری (ع) در روز هشتم ربیع الاول سال 260 هجری قمری در حالی که تنها بیست و هشت سال از عمر مبارکشان گذشته بود به دست خلیفه عباسی به شهادت رسیدند.
این روز، روز دردآلودی برای شهر سامرا بود. بازارها تعطیل شد و شیعیانی که از ترس خلفا، محبت خود نسبت به امام را پنهان می کردند، عنان عواطف خود را از کف داده و شتابان و گریان به سوی خانه امام حرکت کردند.
پیکر مطهر ایشان را در سامراء در همان خانه ای که تمام عمر را در آن محبوس بودند، کنار مرقد پدرش بزرگوارشان به خاک سپردند و پس از آن دوران غیبت امام معصوم آغاز شد و همگان از حضور نزد امام زمان خود محروم شدیم.
فهیمه ثری
117
