شهر تهران، آرمیده در میان کوه و کویر و در دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز؛ به لحاظ مخاطرات طبیعی شرایط ویژه‌ای دارد. برمبنای مطالعات سازمان مدیریت بحران شهرداری تهران، در تهران و اطراف آن 80 کیلومتر مربع پهنه گسلی شناسایی شده است.
از این 80 کیلومترمربع پهنه گسلی، حدود 47 کیلومتر مربع در درون محدوده شهر قرار دارد. ثبت دستگاهی زمین لرزه، بیانگر فعال بودن گسل‌های اطراف تهران است و هر ساله زمین‌لرزه‌های متعدد با بزرگی کم تا متوسط در محدوده تهران ثبت می‌شود.
همچنین در محدوده شهر تهران و ارتفاعات بالادست آن حدود 10 هزار و 914 هکتار زمین لغزش شناسایی شده که تاسیسات و ساختمان‌های زیادی را در معرض تهدید قرار داده است.
آیا تهران در انتظار زلزله ای بزرگ است؟
با توجه به لرزه‌های یکی دو سال گذشته پایتخت و نظرات کارشناسان درباره وقوع زمین لرزه در تهران، خبر از تحرکات گسل‌های شهر می‌دهد و احتمال وقوع زمین لرزه‌ای بزرگ‌تر و جدی‌تر را قوت می‌بخشد.
براساس تحقیقات، زلزله دارای یک دورهٔ بازگشت است که طبق برآوردها هر 150 سال یک بار یک زلزلهٔ بزرگ رخ می‌دهد و با توجه به اینکه بزرگ‌ترین زلزله در تهران در 170 سال گذشته رخ داده‌است باید خود را برای وقوع زلزلهٔ بزرگ در این کلانشهر آماده کنیم.
داده‌ها نشان می‌دهد که در منطقهٔ تهران حدود هر 158 سال یک زمین‌لرزه اتفاق می‌افتد. آخرین زمین‌لرزهٔ برجسته در تهران مربوط به سال 1830 میلادی و به بزرگی 7/2 ریشتر بود.
به نظر کارشناسان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزلهٔ ایران، بر اساس آمار لرزه‌خیزی و تاریخی موجود انتظار می‌رود در دایره‌ای به مرکزیت تهران با شعاع 100 کیلومتر هر 200 سال یکبار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7 ریشتر، هر 20 سال یکبار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 6 ریشتر، هر 2 سال یکبار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5 ریشتر و هر 6 ماه یکبار زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 4 ریشتر رخ بدهد.
از جمله گسل‌های مهم تهران می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
گسل شمال تهران بزرگ‌ترین گسل شهر است که در جنوب دامنه رشته‌کوه البرز و در شمال شهر تهران قرار دارد. این گسل از لشکرک و سوهانک آغاز شده تا فرحزاد و حصارک و از آنجا به سمت غرب امتداد یافته است. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه و سعادت آباد را دربر می‌گیرد.
این گسل در مناطق 1، 3و 4 شهر تهران گسترش و در سمت غربی، حد فاصل منطقه یک و منطقه 3 امتداد یافته است.
از دیگر گسل‌های مهم کلانشهر تهران، گسل داوودیه و راستای غربی - شرقی و به طول 6.4 کیلومتر از محدوده غربی میدان «صنعت» (حوالی مرکز خرید مهستان) شروع شده و در امتداد بلوار خوردین در شهرک غرب ادامه داشته و با میل به شرق بزرگراه چمران را قطع می‌کند.
گسل نیاوران نیز گسلی است اصلی با طول حدود 14 کیلومتر(با تمامی قطعاتش) که به صورت گسسته (به دلیل شناسایی قطعات آن به صورت مجزا) از غرب در حوالی «سعادت آباد» به شرق «شمال اقدسیه» در شمال تهران گسترده شده است.
در جنوب تهران، گسل جنوب ری به طول تقریبی 28 کیلومتر قرار گرفته است (این گسل در انتهای غربی و شرقی خود دارای قطعات گسسته است و در مورد طول آن در مراجع مختلف اتفاق نظر وجود ندارد).
گسل جنوب ری (قطعه غربی آن) از غرب «اسلامشهر» شروع می‌شود و امتداد آن در راستای غرب به شرق وارد «مهران آباد» در جنوب تهران شده و با تلاقی «اتوبان تهران - قم» و بزرگراه بهشت زهرا و در محل تلاقی «بزرگراه آوینی» و «بلوار امام خمینی» وارد منطقه 20 تهران (جنوبی‌ترین منطقه شهر تهران) می‌شود.
این گسل در منطقه 20 تهران متشکل از چند بخش منفصل در راستای غربی - شرقی است که طول جمع آنها بیش از 15 کیلومتر است و از سمت غربی بعد از محل تقاطع «بزرگراه سعیدی» با «آزادگان» شروع می‌شود و در جنوب مناطق 19 و 16 قرار گرفته است. در ادامه به سمت شرق، پس از گذر از محل تقاطع آزادگان با بزرگراه بهشت زهرا(س) و عبور از بازار آهن فروشان تهران و در شرق این منطقه وارد منطقه 20 شهر تهران می‌شود.
- گسل انقلاب (مجموعه ورزشی انقلاب)
گسل انقلاب به واسطه قرارگیری بخش عمده‌ای از آن در مجموعه ورزشی انقلاب واقع در منطقه 3 تهران به این نام نامیده شده است. این گسل در راستای جنوب‌غرب - شمال‌شرق گستردگی دارد و دارای طولی در حدود 1.5 کیلومتر است و لذا در گروه گسل‌های فرعی شهر تهران قرار می‌گیرد.
این گسل متشکل از سه ناحیه در کنار هم در انتهایی‌ترین سوی جنوب شرقی تهران و منطقه 15 قرار دارد. مجموع طول ناحیه های آن کمتر از 2 کیلومتر و لذا جزو گسل‌های فرعی تهران رده‌بندی می‌شود.
این گسل، جزو گسل‌های کوچک و فرعی و با توان لرزه‌زایی پایین است؛ ولی رفتار نامتقارن پی در پی دو سوی گسل‌های کوچک دارای اهمیت است.
این گسل با زاویه اندکی راستای شمال غرب - جنوب شرق داشته و از دو قطعه تشکیل شده و طول دو قطعه با هم 4.5 کیلومتر است. انتهای جنوبی گسل از حوالی خیابان مطهری، تقاطع «میرزای شیرازی» شروع و پس از گذر از پارک ساعی در شرق میدان اسدآبادی، بخش جنوبی آن تمام می‌شود و با جابه‌جایی تقریبی 250 متری به غرب، (بخش) شمالی آن از حوالی میدان «اسدآبادی» شروع می‌شود و بعد از گذر از تقاطع حکیم - کردستان و شرق برج سه پر (حدود 54 طبقه) و درست از زیر سایت برج در دست احداث مخابرات و تلاقی با بزرگراه همت تا اندکی بالاتر از خیابان «ملاصدرا» ادامه دارد.
این گسل جمعاً با تمامی قطعاتش 3.3 کیلومتر طول دارد که از «مصلا» شروع می‌شود و تا حوالی برج‌های پارک «پرنس» حوالی خیابان «شیراز شمالی» ادامه دارد. این گسل از آنجا که از محدوده ایستگاه تلویزیون شبکه 2 در غرب خیابان وزرا و انتهای خیابان الوند می‌گذرد، به این اسم نامیده شده است.
این گسل متشکل از دو سگمنت(ناحیه) به موازات هم در منطقه پنج تهران و در سمت شمالی آن جانمایی شده است که به دلیل قرارگیری و شناسایی این گسل در محله جنت‌آباد شمالی، به این نام نامگذاری شده‌اند.
از دیگر گسل‌های کلانشهر تهران گسل «باغ فیض» است. این گسل دارای سگمنت‌های مختلف و به عبارتی از قطعات خرد در امتداد شمال غرب - جنوب شرق تشکیل یافته که چون دارای طول بین 2 تا 10 کیلومتر است، جزو گسل‌های متوسط رده‌بندی می‌شود.
گسل نارمک در منطقه 4(شرقی‌ترین منطقه از مناطق 22 گانه شهر تهران) قرار گرفته و در رده گسل‌های متوسط قرار می‌گیرد. راستای این گسل شرقی - غربی و در پای تپه‌های «شیان» واقع در شمال غربی محله نارمک قرار دارد.
گسل مشا، گسلی است طویل، اساسی و لرزه‌زا که در طول رشته کوه البرز و از شمال آن روی دامنه‌های جنوبی رانده شده است، گسل مشا در بالادست سد «لتیان» با گسل «شمال تهران» تلاقی دارد و به همین دلیل لغزش و فعالیت هر یک از دو گسل مشا و یا شمال تهران، به حرکت گسل دیگر ختم می‌شود.
گسل‌های شناخته‌شده تهران عمدتاً در شمال و جنوب شهر تهران است؛ اما مطالعات جدید نشان می‌دهد گسل شمال تهران توان ایجاد زمین لرزه‌هایی که در تاریخ تهران درج شده است را ندارد و گسل‌های جنوب تهران نیز این قابلیت را ندارند. سوالی که در این زمینه مطرح می‌شود، این است که منشأ این زمین لرزه‌ها کجا است. برای یافتن پاسخ مناسب محققان پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی مطالعات گسترده‌ای در بخش مرکزی شهر تهران انجام دادند و توانستند گسل «پردیسان» را شناسایی کنند.
محل این گسل در بین «بزرگراه آیت‌الله حکیم» و «شهید همت» است، ضمن آنکه اعلام شد این گسل در حال حاضر فعال‌ترین گسلی است که در تهران وجود دارد و توان لرزه‌زایی آن به مراتب بیشتر از گسل‌های شمال و جنوب تهران است. توان لرزه‌زایی این گسل بین 6.2 تا 6.3 است.
دوگسل خطرناک تهران
در سال 1380 آژانس بین‌المللی مطالعات زلزلهٔ ژاپن (جایکا) برمبنای مطالعه وضعیت زمین، خاک، عرض خیابان‌ها، تعداد طبقات ساختمان‌ها، جمعیت تهران، شیب تهران و موارد بسیاری از این دست، دو گزارش ارائه داد که بر اساس آن گسل شمال تهران توانمندی وقوع زلزله تا 7/2 ریشتر و گسل جنوبی قدرت زلزله تا 7 ریشتر را دارد.
این گزارش هم چنین تعداد تلفات را محاسبه کرده بود و پیش‌بینی می‌کرد که زلزله تهران با چندصد هزار کشته و دوبرابر آن زخمی همراه باشد.
آیا تهران در برابر زلزله ایمن است؟
بررسی داده های شهرسازی در تهران نشان دهنده آن است که پایتخت هنوز برای وقوع حادثه‌ای همچون زلزله آمادگی کافی نداشته باشد.
ساختمان‌های ناایمن و بلند مرتبه در سطح شهر، خانه‌هایی با مقاومت کم، بافت‌های فرسوده و ناپایدار، ساختمان‌ها و خانه ساخته شده در حریم رودخانه‌ها خبر از آماده نبودن و ناپایداری شهر تهران در برابر زمین لرزه دارد.
به گفته کارشناسان در صورت وقوع زمین لرزه‌ای حتی متوسط در شهر تهران، تلفات میلیونی خواهد بود و جمعیت زیادی از مردم پایتخت دچار حادثه خواهند شد.
رشد شهری در تهران به شکل نادرست انجام شده و حدود هشت میلیون نفر از جمعیت تهران در ناحیهٔ بسیار خطرناک قرار دارند. یک تحقیق زمین‌شناسی پیش‌بینی می‌کند که زلزله‌ای با بزرگی حدود 7 ریشتر در تهران 640 هزار مسکن را ویران کرده و علاوه بر این بیش از یک میلیون و نیم از جمعیت تهران را کشته و حدود چهار میلیون و سیصد هزار نفر را زخمی‌کند.
در این باره «محمد آقامیری» عضو کمیسیون عمران شورای اسلامی شهر تهران در گفتگویی، در خصوص میزان آمادگی شهر تهران در برابر وقوع زلزله گفت: تهران برای حادثه‌ای مانند زلزله به هیچ وجه آماده نیست و به گفته مسئولین حوزه مدیریت بحران، تنها 20 درصد آمادگی در برابر زلزله داریم.
همچنین «رضا کرمی محمدی» رئیس پیشین سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران نیز در این خصوص با اشاره به اینکه در شرایط کنونی با وقوع زلزله بالای 6 ریشتری در تهران، چیزی حدود 400 هزار کشته در یک دقیقه تلفات خواهیم داشت، به مساله مقاوم سازی اشاره کرد و گفت: با مقاوم سازی ساختمان‌ها تعداد تلفات زلزله تهران به زیر 100 هزار نفر می‌رسد.
وی ادامه داد: به طور کلی زلزله تهران چیزی حدود سه میلیون 663 هزار میلیارد دلار خسارت مستقیم خواهد داشت که با مقاوم سازی ساختمان‌ها این عدد به 6 درصد کاهش می‌یابد؛ بنابراین شهر تهران باید از لحاظ زیر ساختی، تجهیزاتی، تمهیدات مدیریت بحران و ... آمادگی لازم برای این شرایط را داشته باشد.
کدام ساختمان‌ها با وقوع زمین لرزه در تهران آسیب می‌بینند؟
بخش بزرگی از نگرانی ووقع زلزله در تهران مربوط به پل‌ها، بیمارستان‌ها، مساجد، مدارس و سازه هایی با قدمت بیش از 30 الی 40 سال است.
بیش از 50 بیمارستان در تهران استحکام بنا ندارند این در حالی است که این بیمارستان‌ها باید در مواقع وقوع حادثه، کمک کننده مدیریت بحران باشند.
از سوی دیگر در تاسیسات شهری از جمله آب، فاضلاب و گاز نیز دیگر مواردی هستند که توان مقابله با پیامد‌های زمین لرزه را نخواهند داشت.
تهران، با این میزان از گستردگی و جمعیت از یک سو؛ و این میزان خطرپذیری در برابر بلایای طبیعی همچون زلزله از سوی دیگر، نه به یک برنامه ساده مدیریت بحران، که به میثاق ملی مدیریت بحران نیاز دارد که در عالی‌ترین سطوح حاکمیتی به تصویب برسد.
سیما مشتاقان
117
