کاروانسرا، مسافرخانه یا مهمان خانه ای است که در گذشته های دور برای استراحت کاروان ها و مسافران در مسیر جاده ها می ساختند.
اغلب در این نوع مهمان‌خانه‌ها که حیاطی بزرگ داشت، مسافران برای استراحت در شباهنگام توقف می‌کردند.
سیاحت و سفر در راهها، دستاوردهای متفاوتی را در جریان تاریخ به یادگار گذاشته است. مهمترین و ساده ترین آنها، بنای ساختمانی برای آسایش و امنیت از خطرات سفر بود که در راههای صعب العبور و نواحی گرم و خشک ساخته می شد. نیاز انسان به سرپناه و مأمن، نه تنها در شهرها و روستاها ، بلکه در سفرها هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است.
درایران، در گذشته بسیار دور، این‌گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه ساخته می شد که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی، در زمره شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد .
ایده و اجرای کاروانسرا ابتکار ایرانیان بود و پس از آن، این گونه معماری ایرانی در غرب و جهان عرب هم اشاعه یافت. با توجه به وسعت ایران زمین در ادوار مختلف تاریخ، نیاز به راههای مناسب و امن، پیوسته وجود داشته است.
ایران به سبب قرار گرفتن در موقعیتی سوق الجیشی، همواره یکی از مسیرهای ارتباطی شرق با غرب جهان بوده است و یکی از مهمترین راههای بازرگانی جهان باستان، یعنی جاده ابریشم از ایران می گذشت.
کاروانسرای گنجعلی خان
"آرتور پوپ" (Arthur Pope) ایرانشناس امریکایی در بررسی هنرهای ایران بر این باور است که پیدایش کاروانسراها در عصر کهن، از زمانی است که تجارت و مبادلات بازرگانی در ایران معمول شده .
این بناهای کاروانی، ابتدا بصورت ایستگاههای ساده در کوره راهها برای رفت و آمد امن مسافران و تاجران ساخته شد.
از این طریق مسافران می توانستند با اطمینان خاطر لوازم و کالاهای خود را در گوشه ای نهاده و با چهارپایان خود در این محل های امن و راحت ، اندکی بیاسایند .
"هرودوت" (Herodotus) تاریخ‌نگار یونانی از ساختمان‌هایی یاد می‌کند که بدست هخامنشیان میان شوش و سارد بنا شده بود. او از یکصد و یازده بنای همسان با کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد که در فاصله‌ای حدود 2500 کیلومتری میان پایتخت هخامنشی و سارد ساخته شده بود که کاروانیان در طول سه ماه، این فاصله را می‌پیمودند.
در زمان ساسانیان، اهمیت بسیاری به ساخت راهها و همچنین امنیت جاده‌ها داده شد و کاروانسراهای بیشتری احداث شد که برخی از آنها در امتداد جاده ابریشم بود. سیر ساخت کاروانسراها تا دوران قاجار ادامه داشت ، اگرچه دوران رونق آن عهد صفویه بوده است.
به‌طور کلی می‌توان کاروانسراها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد: کاروانسراهای درون‌شهری، کاروانسراهای برون‌شهری.
در تمامی این نوع مهمان‌خانه‌ها که حیاطی بزرگ داشتند، مسافران برای استراحت در شباهنگام توقف می‌کردند.
پلان این استراحتگاه ها، معمولاً مربع یا مستطیل شکل و گاهی مدور بوده، با یک ورودی برجسته عظیم، بلند، ساده و بدون نقش.
گاهی در انتهای دیوارها، بادگیرهایی برای تهویه هوا تعبیه می کردند. یک دالان با طاق قوسی ، بین ورودی و حیاط داخلی قرار می گرفت و فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش در حیاط فراهم می آورد. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار می گرفت، طاقگان‌هایی واقع می شد که نمای داخلی را از هم جدا و بخش بندی می کرد.
در پشت این سکوها، حجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران وجود داشت. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.
کاروانسرای سعد السلطنه قزوین
تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و... بستگی داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد بسیاری در ارتباط بوده است.
تنوع طرحها و نقشه های کاروانسراهای ایران ایجاب می کند که این کاروانسراها به گروه های مختلف کاروانسرای مناطق کوهستانی، کاروانسراهای کرانه خلیج فارس، کاروانسراهای حاشیه دریای خزر و کاروانسراهای حیاط دار بخش مرکزی تقسیم شوند که هریک خصوصیات و ویژگی‌های متفاوتی دارند .
بررسی ها نشان می دهد کاروانسراهای کوهستانی از هر طرف بسته و پوشیده بوده است. کاروانسراهای کرانه خلیج فارس به علت اوضاع اقلیمی، فاقد حیاط مرکزی بوده و همه اتاقها به خارج بنا راه داشته اند. مهم ترین، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران ، کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران است .
اساس معماری کاروانسراها مانند بناهای عمومی، تابع شیوه ، سنت و سبک رایج عهد خود و شرایط جغرافیایی منطقه ای بود که در آن بنا می شد. با وجود این تشکیل حلقه های سه گانه دور حیاط مرکزی، محل نگهداری چهارپایان و حصار بیرونی کاروانسرا، به عنوان نمای خارجی کاروانسرا ، عناصر اصلی تشکیل دهنده یک کاروانسرا هستند. طبق مدارک به دست آمده ، ساخت این بناها از بیرون به داخل انجام می شده است . یعنی در شروع ، ورودی اصلی و سپس حصار بیرونی ساخته می شده و بعد اقدامات دیگر ساختمانی از قبیل مشخص کردن حریم حیاط مرکزی ، تقسیم بندی فضاها و نحوه اتصال عناصر مختلف مشخص می شد. عناصر تشکیل بنا به صورت فهرست وار عبارتند از: ورودی، هشتی، تقسیمات داخلی هشتی، محور اصلی ورود به حیاط مرکزی، اتاق ها و غرفه ها و اصطبل های نگهداری چهارپایان، کریدورها و بناهایی مانند آب انبارها، بازار، برج دیده بانی و سرویس های بهداشتی .
بر بالای سر در بنا، اتاق هایی ساخته می شد که به منزله محل دیده بانی و حفاظت دروازه کاروانسرا بود تا محافظان و کاروانسراداران ، از پنجره های این اتاق ها به خارج دید داشته باشند و چون سنگری در آن پناه بگیرند و در برابر حمله مهاجمان احتمالی ، از مسافران دفاع کنند. برای این منظور در معماری بنا ، سوراخ یا دریچه ای تعبیه می شد با نام "سرب افکن" که در مواقع خطر و حمله، از این محل آب، سرب یا روغن و .... به پایین ریخته می شد. در مواقع عادی، این اتاقها برای اقامت مسافران ثروتمند و افراد بانفوذ حکومتی ، مورد استفاده قرار می گرفت.
دروازه کاروانسرا اغلب ساده بود و بر پیشانی آن ، کتیبه کاشی معرق یا سنگ مرمر نصب می شد که نام بانی و معمار کاروانسرا و تاریخ ساخت بنا ، بر آن نقش می بست.
در مدخل کاروانسرا، دو سکوی سنگی در طرفین هشتی ساخته می شد که به اتاق های دو طرف می رسید. این سکوها محل اقامت کاروانسراداران بود. کاروانسراداران بر بالای این سکوها می نشستند و مسافران را در موقع ورود کاروان، از نظر می گذراندند. در کنار سکوها، دو ردیف پلکان، مسافران را به اتاق های بالا و بام کاروانسرا می رسانید .
پس از ورود کاروان به صحن کاروانسرا ، مسافران به سوی اتاق ها می شتافتند و چهارپاداران، چهارپایان را به اصطبل ها می راندند که بین حصار کاروانسرا و پشت اتاقهای مسافران قرارداشت. اتاق ها دارای درهای یک لته چوبی بودند و نیازی به پنجره نبود؛ زیرا فقط برای خوابیدن هنگام شب، در آنها اقامت می کردند. حتی در برخی کاروانسراها، اتاقها فاقد در بودند و فقط پرده ای در جلوی آن می آویختند، ولی در دوره صفویه ، پنجره هایی جهت تهویه و نفوذ هوا و درهایی در مدخل آنها نصب شد .
کاروانسرا با قلوه سنگ مفروش می شد و کف ایوان و سقف و اتاق ها را آجر فرش می کردند. در وسط صحن برخی از کاروانسراها، حوضی مربع یا دایره ای شکل از سنگ، به همراه محلی برای وضو گرفتن ساخته می شد.
کاروانسرای میاندشت میامی
کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسائل اجتماعی نیز اهمیت فراوانی دارند. طی قرون سپری شده، کاروانسراهای درون‌شهری و برون‌شهری که استراحتگاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط آن روزگاران به‌شمار می‌آمدند، محل تعامل اندیشه‌ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف هم بودند و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها، تأثیری شگرفی بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.
همزمان با صنعتی‌شدن و بهره‌مندی از وسایل نقلیه جدید، کاروانسراها رونق خود را از دست داده و در اثر خالی و متروکه ماندن، رو به ویرانی نهاداند. البته تعدادی از آنها تغییر کاربری داده و در سالهای اخیر به مراکز گردشگری، هتل و یا مراکزی مشابه تبدیل شدند. برخی از زیباترین کاروانسراهای ایران عبارتند از:
کاروانسرای "قصربهرام" در جنوب گرمسار متعلق به دوره ساسانی
کاروانسرای دایره شکل "زین الدین" در شهر یزد
کاروانسرای " خانات " در درون شهر تهران
کاروانسرای " شاه عباسی " بر سر راه قدیمی کرمانشاه – همدان
کاروانسرای بی نظیر " سعد السلطنه " در شهر قزوین که بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده ایران است
کاروانسرای " خواجه نظر " در شهر جلفا
کاروانسرای " دیرگچین " در شهر قم
کاروانسرای " شاه عباسی " اصفهان که به نام " مادر شاه " هم معروف است
کاروانسرای " تی تی " در استان گیلان
کاروانسرای سعد السلطنه در شهر قزوین، بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده ایران
و کلام پایانی اینکه با تمام اهمیتی که کاروانسراها برای مناسبات اجتماعی و زندگی مردم در دوران قدیم داشته ، در ادبیات فارسی، شعرا و بزرگان ادب، جهان را به کاروانسرا و آدمیان را به کاروان تشبیه کرده و توصیه کرده اند که دل به آن نبندند و خیال ماندن دائم در آن را در سر نپرورند.
سعدی شاعر بزرگ ایرانی می گوید:
که خانه ساختن آیین کاروانی نیست
دل ای سلیم بر این کاروانسرا مبند
