«محمد بن موسی خوارزمی» اندیشمندی فرزانه که حدود سال های 780 میلادی (حدود ۱۶۴ هجری) متولد شد و عمری تلاش علمی او، میراث بسیار ارزشمندی را در زمینه های مختلف برای جهانیان بر جای گذاشت. خوارزمی ریاضی دان، ستاره شناس، فیلسوف و جغرافیا دانی است که بسیاری از محققان مانند «ابن ندیم» (Ibn al-Nadim) محل تولد او را خوارزم می دانند؛ سرزمینی که امروزه در ازبکستان و در بخش جنوبی دریاچه آرال واقع شده است. خوارزمی یکی از مشهورترین دانشمندان جهان در قرون وسطی (سده های میانه) بوده و شهرت علمی وی هم عمدتاً مربوط به کارهایی است که در ریاضیات، به ویژه در رشته جبر، انجام داده به‌طوری‌که هیچ‌یک از ریاضیدانان سده های میانه مانند وی در فکر ریاضی تأثیر نداشته اند و وی را «پدر جبر» نامیده اند. در همین خصوص، جرج سارتن(George Sarton)، مورخ مشهور علم، در طبقه‌بندی سده ای کتاب خود با عنوان «مقدمه‌ای بر تاریخ علم» سده نهم میلادی را به نام این اندیشمند مسلمان ایرانی و به نام «عصر خوارزمی» می‌نامد.
دوره ای که خوارزمی در آن متولد شد، در جهان اسلام که ان زمان بخش های گسترده ای از سرزمین ایران را نیز شامل می شد، عباسیان خلافت می کردند. عباسیان پس از سقوط امویان در سال 750 میلادی به روی کار آمدند. در تاریخ آمده است که ایرانیان در به قدرت رسیدن عباسیان نقش بسزایی داشتند که همین امر سبب شده بود که منصب های مهم و حساسی در دستگاه حکومتی آنان بدست بیاورند. توجه خاص ایرانیان به ریاضیات، نجوم، پزشکی، فلسفه و دیگر شاخه‌های علوم، باعث شد که برخی خلفای عباسی نیز تحت نفوذ وزیران و کارگزاران ایرانی خود، اندک اندک به حمایت از دانشمندان علاقه‌مند شوند.
درست چند سال پیش از تولد خوارزمی یعنی در سال 776 میلادی (160 قمری)، هارون، خلیفه عباسی به خلافت رسید. در زمان هارون، خاندان ایرانی برمکیان (Barmakids)، که سابقه‌ای کهن در پرداختن به علوم و حمایت از دانشمندان داشتند، در بخش هایی از ایران به قدرت رسیدند و اعتبار کم نظیری دست یافتند. برمکیان از همه امکانات خود برای ترجمه آثار علمی از زبان‌های فارسی میانه، یونانی و سریانی که زبان کهن مردم سوریه بود و پیشبرد پژوهش های علمی و فلسفی بهره بردند. خوارزمی در چنین محیطی پرورش یافت و گفته شده است که برای استفاده از کتب، مطالعه و تحقیق به بیت الحِکمه در بغداد (پایتخت خلافت عباسیان) می‌آمد چرا که آنجا هم کتابخانه و هم مرکز ترجمه، تألیف و تحقیقات علمی شده بود.
خوارزمی در دربار مأمون عباسی بسیار مورد توجه بوده است. او بزرگترین ریاضیدان دربار و از منجمین و مشاورین رصدهای بیت الحکمه عباسی به حساب می‌آمد. می گویند مامون او را به سرزمین هند فرستادند تا حساب هندی را بیاموزد و پس از آن حوزه مطالعاتی مربوط به هند در دارالحکمه را به او واگذار کرد. همچنین خوارزمی مسئول تهیه اطلسی از نقشه‌های آسمان و زمین بود. شاید او از جمله کسانی بوده که در اندازه گیری طول نصف النهار کره زمین شرکت داشته است. او در سفرش حساب هند آموخت و پس از بازگشت از هند دو اثر «حساب الهند» و دیگری «الجبر و المقابله» را نوشت. او نتایجی را که یونانیان و هندیان بدست آورده بودند تلفیق کرد و به این ترتیب باعث انتقال مجموعه‌ای از معلومات جبری حسابی شد که در ریاضیات پس از خود تاثیر عمیقی گذاشت. خوارزمی با نگارش کتاب «الجبر و المقابله» برای نخستین بار توانست علمی را طبقه بندی و تدوین کند که از طریق آن تمام معادلات درجه دوم زمان خود را حل و فصل و راه را برای حل معادلات درجه بالاتر هموار کند.
شهرت خوارزمی در ریاضیات و جبر به حدی است که او را «پدر جبر» نامیده اند. آریستید مار پژوهشگر برجسته فرانسوی قرن 19 میلادی در این خصوص می گوید: «یک موضوع تاریخی را امروزه نمی‌توان انکار کرد و آن این است که محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است.»
جدای از علم جبر، خوارزمی ریاضی دان مطرحی هم بود. یکی از آثار ریاضی خوارزمی، رساله‌ای مقدماتی در حساب به نام «الجمع و التفریق» می باشد که ارقام هندی در آن به کار رفته بود. این کتاب نخستین کتابی بود که نظام ارزش مکانی اعداد را به نحوی اصولی و منظم شرح می داد. کتاب «الجمع و التفریق» تنها از طریق ترجمه لاتین آن باقی مانده است و نسخه منحصربه فرد این ترجمه با عنوان (Algorithmi numero indorum) در کتابخانه دانشگاه کمبریج لندن نگهداری می‌شود. خوارزمی در این کتاب نشان می‌دهد که چطور می‌توان هر عدد دلخواه را به کمک نه رقم هندسی و صفر نوشت. او در این کتاب اعمال مربوط به جمع و تفریق، دو برابر کردن، نصف کردن، ضرب، تقسیم و جذر گرفتن از اعداد صحیح را هم شرح می‌دهد.
یکی دیگر از کارهای مهم خوارزمی تلفیق علوم یونانی و هندی است، کاری که در جهان اسلام برای نخستین بار صورت گرفت. در این دوران سرزمین ایران و جهان اسلام حلقه پیوند دهنده‌ای میان شرق و غرب عالم و دنیای اروپاییان و هندیان بود. با توجه به بُعد مسافت و شرایط سخت و دشواری که برای جابجایی انسان ها و به تبع آن انتقال فرهنگ ها و دانش ها وجود داشت، اهمیت این خدمت بزرگ در چنان عصر و زمانی برای بشر امروزی بیشتر نمایان می‌شود.
خوارزمی در سایر رشته‌های علوم و مخصوصاً نجوم هم کارهای جالب و سودمندی انجام داده است. او دو کتاب درباره اسطرلاب (Astrolabe) نوشت؛ اطلسی از نقشه آسمان و زمین تهیه کرد؛ و نیز نقشه‌های جغرافیایی بطلمیوس (Ptolemy) را اصلاح کرد. عنوان کتاب نجومی خوارزمی «زیج السند هند» است. اصل آن به زبان سانسکریت است که توسط یکی از اعضای هیات سیاسی در عصر «منصور عباسی» (al-Mansur) به جهان اسلام انتقال یافت. زیج به معنی دسته‌ای از جداول نجومی بوده و «السند هند» نیز ترجمه آزاد کلمه سانسکریت «سدهانته»، عنوان اصلی کتاب بوده است. اهمیت این کتاب امروزه در این است که نخستین اثر نجومی عربی است که به صورت کامل به دست ما رسیده است. در سال 1126 میلادی این کتاب به زبان لاتینی ترجمه شد. ساختار ریاضی و مقادیر بنیادین پارامتر کلیه جدول ها در ترجمه لاتین «زیج السند هند» خوارزمی عملاً بررسی شده و براساس اطلاعات ریاضی که بدست آمده می‌توان اصل و منشا این جداول را مشخص کرد.
اگر بخواهیم با ابعاد علمی دیگر خوارزمی آشنا شویم، باید بدانید که این شخصیت برجسته علاوه بر ریاضیات و نجوم، در تاریخ و جغرافیا نیز دستی داشته است و کتاب «صورة الارض» (The face of the Earth) گواهی بر این گفته است و البته کتابی دیگر به خوارزمی منسوب است که تاکنون یافت نشده است با نام «التاریخ»!
در کتاب «صورة الارض»، طول و عرض جغرافیایی شهرها و محل های مختلف دیده می شود و در هر بخش، مکان ها بر حسب «هفت اقلیم» مرتب شده بود، که این تقسیم بندی کشورها پیش از او نیز سابقه داشته است. نام های بسیاری از مکان ها که در کتاب بطلمیوس آمده، در کتاب خوارزمی هم دیده می‌شود و مختصات ذکر شده برای آنها، گاه یکسان یا بنا بر روشی منظم متفاوت است. این کتاب را «کارلو آلفونسو نالینو» (Carlo Alfonso Nallino) به ایتالیایی ترجمه کرده است.
به اعتقاد او اساس نقشه خوارزمی نقشه دقیقی بوده که به امر مامون خلیفه عباسی (al-Ma'mun) تهیه شده بود و حتی از نقشه‌های بطلمیوس دقیق‌تر بوده است و بعید نیست خود خوارزمی هم جزو دست‌اندرکاران اصلی نقشه بوده باشد. به هر حال نقشه‌ای که از متن کتاب خوارزمی استخراج می‌شود از چند لحاظ درست‌تر از نقشه بطلمیوس است، مخصوصاً سرزمین‌هایی که تحت حکومت مسلمانان قرار داشتند. برتری عمده محاسبات خوارزمی، کوتاه کردن طول زیاد دریای مدیترانه در نقشه‌های بطلمیوس است.
علوم نوین و تحقیق و پژوهش های امروزه مدیون تلاش های اندیشمندانی است که بیش از هزار سال پیش زندگی خود را وقف علم و دانش کردند. خوارزمی در طول هفت دهه زندگی، رد پایی سترگ از خود در تاریخ علم و اندیشه برجای گذاشت به طوری که دستاوردهای او را در حوزه های مختلف علوم به هیچ وجه نمی توان نادیده گرفت. از همین رو در سالنمای ایرانی روز 22 تیرماه (13 جولای) روز بزرگداشت خوارزمی نامگذاری شده است.
نویسنده: حسینی لاریجانی
/ 114
