استاد حکیمی در فروردین ۱۳۱۴ در مشهد دیده به جهان گشود. صاحب الحیاة از سال ۱۳۲۶ در حوزه علمیه خراسان، ۲۰ سال از عمر خود را به تحصیل دروس مقدمات و سطح، خارج، فلسفه، ادبیات عرب، نجوم و تقویم گذراند.
محمد تقی ادیب نیشابوری، شیخ مجتبی قزوینی خراسانی، سید محمدهادی میلانی، احمد مدرس یزدی، اسماعیل نجومیان، حاج سید ابوالحسن حافظیان و حاجی‌خان مخیری از مهمترین اساتید وی بودند.
از استاد حکیمی با عناوینی چون «علّامه»، «استاد»، «فیلسوف عدالت» و «مرزبان توحید» یاد می‌شود.
کتاب الحیاة وی که یک دائرةالمعارف اسلامی است، از شهرت و اعتبار خاصی در جهان اسلام برخوردار است.
علامه از بازآفرینان مکتب معارفی خراسان، مشهور به مکتب تفکیک است که معتقد به جدایی دین از فلسفه و عرفان است.
حکیمی و امام خمینی
آبان ماه 1348 حضرت امام خمینی (ره) از تبعیدگاه نجف اشرف در نامه ای خطاب به استاد حکیمی در ضرورت آگاه ساختن جامعه تصریح کردند:
جناب مستطاب ثقة الاسلام آقای حکیمی (دامت افاضاته)، ... امید است طبقه جوان که به سردیها و سستی‌های ایام پیری نرسیده‌اند با هر وسیله‌ای که بتوانند ملتها را بیدار کنند؛ با شعر، نثر، خطابه، کتاب و آنچه موجب آگاهی جامعه است؛ حتی در اجتماعات خصوصی از این وظیفه غفلت نکنند، باشد که مردی یا مردانی بلند همت و غیرتمند پیدا شوند و به این اوضاع نکبت بار خاتمه دهند.
ایشان می افزایند؛ باید جوانهای تحصیل کرده از این هیاهوی اجانب خود را نبازند، و سرگرم بساط عیش و نوشی که به دستور استعمار برای آنها و عقب نگه داشتن آنها فراهم شده است نگردند. باید اشخاص بیدار، تولید مثل کنند و هر چه بیشتر همفکر و هم قدم پیدا کنند و صفوف خود را فشرده کنند و در ناملایمات پایدار و جدی و قوی الاراده باشند و از تواصی به حق و تواصی به صبر، که دستوری است الهی، غفلت نکنند. از خداوند تعالی عظمت اسلام و مسلمین را خواهانم.
حکیمی و شریعتی
مرحوم استاد علی شریعتی، علامه حکیمی را به عنوان وصی خود جهت هرگونه دخل و تصرف در آثارش انتخاب کرده بود.
زنده‌یاد دکتر علی شریعتی در نامه خود به استاد محمدرضا حکیمی، در آذرماه 1355، می‌نویسد:
«آنچه از من نشر یافته، به دلیل نبودن امکانات و کم بودن فرصت، خام و عجولانه و پر‌غلط و بد‌چاپ شده است و تمامی آن را نه به عنوان کارهای علمی تحقیقی که فریادهایی از سر درد، نشانه‌هایی از یک راه، نگاه‌هایی برای بیداری، ارائه طریق، طرح‌هایی کلی از یک مکتب، یک دعوت، جهات و ایده‌ها و بالاخره، نوعی بسیج فکری و روحی در جامعه باید تلقی کرد. آن هم در شرایط تبعید، فشار، توطئه، فرصت گذرا و حالتی که هر لحظه‌اش انتظار فاجعه‌ای می‌رفت؛ آنها همه باید تجدید‌نظر شود، از نظر علمی غنی شود و خورشت بخورد، غلط‌گیری معنوی و لفظی و چاپی شود. اینک، من همه این‌ها را که ثمره عمر من و عشق من است و تمام هستی‌ام و همه اندوخته‌ام و میراثم را با این وصیت شرعی، یک‌جا، به دست شما می‌سپارم و با آنها هر کاری که می‌خواهی بکن.»
حکیمی و ادبیان معاصر
مهدی اخوان‌ثالث، از دوستان استاد، وی را «سربدار امروز خراسان» نامیده و شعری را در نخستین مجموعه انتشاریافته خود، با نام «ارغنون»، به او تقدیم کرده است.
مهرداد اوستا، در وصف استاد حکیمی سروده:
در گلشن کلام «حکیمی» بین
آیات رشک حکمت یونان را
او با شاعرانی چون غلامرضا قدسی، عماد خراسانی، امیری فیروزکوهی و شهریار مؤانست داشته‌است و در سال 1349ش و در بحبوحه عصر اختناق، با همکاری علامه سیدجعفر شهیدی، یادنامه علامه امینی، صاحب «الغدیر» را منتشر کرد.
تصویری از منزل مرحوم علامه حکیمی در روز یکم شهریور ١۴٠٠ و ساعاتی پس از درگذشت این فیلسوف و اندیشمند
نقل است که پس از انتخاب حکیمی به عنوان یکی از اساتید برگزیده برای خدمت پنجاه ساله به علوم انسانی در جشنواره فارابی 1388، وی این عنوان و جایزه را نپذیرفت و در پیامی تصریح کرد؛ تا هنگامی که در جامعه ما فقر و محرومیت مرئی و نامرئی بیداد می‌کند، برگزاری چنین جشنواره‌هایی از نظر اینجانب در اولویت نیست. در این جشنواره از فاضلان و استادانی، به نام خدمت ۵۰ ساله به علوم انسانی تجلیل شده‌است. پرسش این است آیا این علوم برای ثبت در کتاب‌ها و در دنیای ذهنیت است یا برای خدمت به انسان و حفظ حقوق انسان و پاسداری از کرامت انسان است در واقعیت خارجی و عینیت؟...
علامه حکیمی در کلام بزرگان
رهبر معظم انقلاب در پیامی به این مناسبت، استاد حکیمی را دانشمندی جامع، ادیبی چیره‌دست و اندیشه‌ورزی نوآور و اسلام‌شناسی عدالتخواه نامیدند که عمر را فارغ از آرایه‌ها و پیرایه‌های مادی، در خدمت معارف والای قرآن و سنّت گذرانده و آثاری ارزشمند از خود به جا نهادند.
سید ابراهیم رئیسی، رییس جمهور نیز علامه حکیمی را اندیشمندی گرانقدر و متفکری فرزانه نامید که از مدافعان و حامیان نهضت حضرت امام خمینی(ره)بودند و با سلامت نفس و بینش عمیق دینی، تمام عمر شریف خود را وقف تبیین معارف و فرهنگ اسلامی و ترویج مکتب نجات بخش اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) کرد و با تالیف آثار ارزشمند متعددی از جمله دائرة المعارف ماندگار الحیاة، گنجینه ای پر بار و درخشان از خود به یادگار گذاشت.
همچنین سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، استاد محمدرضا حکیمی را اندیشمند برجسته دینی از تبار عالمان راستین و دانشوران اصیل این مرز و بوم دانست که در عمر پاک‌زیستی خویش زبان و قلم را در خدمت احیای فضیلت و عدالت قرار داد و ردای عزت خرد و اندیشه را به چاکری قدرت و ثروت نیالود.
محمدرضا زائری، پژوهشگر و نویسنده، در یادداشتی در رثای استاد نوشت؛ امروز جامعه ما به او و غدغه هایش نیازمند است. به دور از ورود به جزئیات الحیات که جای بحث فراوان دارد, رویکرد کلی اقتصادی وی و حساسیت شدیدش به فقر و نابرابری منطبق با نهج البلاغه است.
او نماد آرمانخواهی دینی و انسانی بوده و تلنگری است که هر دردمند نیاز دارد تا بداند آرمانها چیست و ما در کجا ایستاده ایم.
آثار استاد حکیمی
از وی حدود 50 اثر به جا مانده است؛
منهای فقر
«الحیاة» پیرامون مسائل اسلامی با همکاری دو برادرش: محمد حکیمی و علی حکیمی (ترجمه به فارسی: احمد آرام)
خورشید مغرب
شیخ آقا بزرگ تهرانی
دانش مسلمین
بیدارگران اقالیم قبله
هویت صنفی روحانی
مکتب تفکیک
آنجا که خورشید می‌وزد
اجتهاد و تقلید در فلسفه
ادبیات و تعهّد در اسلام
الهیّات الهی و الهیّات بشری (مَدْخَل)
الهیّات الهی و الهیّات بشری (نظرها)
امام در عینیت جامعه
انذار
بعثت، غدیر، عاشورا، مهدی (عج)
پیام جاودانه
جامعه سازی قرآنی
حماسه غدیر
سپیده باوران
سرود جهش‌ها
شرف الدین
عقل سرخ
فریاد روزها
قصد و عدم وقوع (نامه‌ها)
قیام جاودانه
گزارش (برگرفته از الحیاة)
کلام جاودانه
معاد جسمانی در حکمت متعالیه
مقام عقل
میر حامد حسین
نان و کتاب
یکصد و پنجاه سال تلاش خونین
عاشورا: مظلومیتی مضاعف
مرام جاودانه
علی (ع)
پیامبر (ص)
از زندگی تا ابدیت
ای آفتاب
عاشورا؛ عدالت
فاطمیات
عاشورا؛ غزه
استغفار
سه یار خراسانی در انقلاب
امواج غدیر
نان و کتاب
روح بلندش شاد
