فرهنگ و معارف- بصیر از اسماء حسنای خداوند متعال است که بیش از چهل بار در قرآن کریم به کار رفته است. از این تعداد ، ده بار آن در کنار اسم سمیع آمده است، مانند آیه 1سوره اسراء که می فرماید:
«إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ: همانا خداوند، شنوا و بیناست.» خداوند بصیر همه دیدنی ها را اعم از کوچک و بزرگ و پنهان و آشکار می بیند. او نه تنها به اعمالِ ظاهر، ناظر و شاهد است، بلکه به نیات و کردار مخفی ما نیز بصیر است.
انَّهُ هُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ
بصیر در لغت به معنای بیننده و در اصطلاح به فردی اطلاق می شود که برخوردار از دانشی دقیق، شناختی صحیح و توانایی تمییز حق از باطل باشد، و چنین بصیرتی بر پایه قرآن تنها با تذکر، تعقل و عبرت آموزی ، تقوا و یقین حاصل می شود اما هنگامی که گفته می شود خداوند بصیر است با معنی بصیر که به مخلوق گفته می شود، کاملاً متفاوت است.
خداوند بصیر مطلقی است که هر آنچه که قابل تصور باشد و هر آنچه که در تصور ما نیاید را می بیند.
امام علی (ع) در خطبه 65 نهج البلاغه دربیان زیبایی برای درک بیشتر ما از خداوند می فرماید:
« اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی ... کُلُّ مُسَمًّى بِالْوَحْدَةِ غَیْرَهُ قَلِیلٌ وَ کُلُّ عَزِیزٍ غَیْرَهُ ذَلِیلٌ وَ کُلُّ قَوِیٍّ غَیْرَهُ ضَعِیفٌ وَ کُلُّ مَالِکٍ غَیْرَهُ مَمْلُوکٌ وَ کُلُّ عَالِمٍ غَیْرَهُ مُتَعَلِّمٌ وَ کُلُّ قَادِرٍ غَیْرَهُ یَقْدِرُ وَ یَعْجَزُ وَ کُلُّ سَمِیعٍ غَیْرَهُ یَصَمُّ عَنْ لَطِیفِ اَلْأَصْوَاتِ وَ یُصِمُّهُ کَبِیرُهَا وَ یَذْهَبُ عَنْهُ مَا بَعُدَ مِنْهَا وَ کُلُّ بَصِیرٍ غَیْرَهُ یَعْمَى عَنْ خَفِیِّ اَلْأَلْوَانِ وَ لَطِیفِ اَلْأَجْسَامِ: ستایش مخصوص خداوندى است، ... که هر چه جز او به یگانگى توصیف شود کم ارزش است و هر عزیزى غیر او ذلیل است و هر قوی ای غیر او ضعیف است و هر مالکى غیر او، مملوک است و هر عالمى غیر او، دانش آموز است و هر قدرتمندى غیر او گاه توانا و گاه ناتوان است و هر شنونده اى غیر او، از درک صداهاى ضعیف، ناتوان و ناشنواست و صداهاى قوى گوش او را کر مى کند و آواهاى دور را نمى شنود، و هر بیننده اى غیر او از دیدن رنگ هاى ضعیف و اجسام بسیار کوچک ، ناتوان است ... »
خداوند در آیه 15 سوره آل عمران در توصیف نعمت های بهشتی مومنان خطاب به پیامبر اکرم(ص) می فرماید:
« قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْر مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ بَصیرٌ بِالْعِبادِ: بگو: آیا می‌خواهید شما را آگاه گردانم به بهتر از اینها؟ (نعمت های دنیوی) برای آنان که تقوا پیشه کنند نزد خدا باغهای بهشتی است که در زیر درختان آن نهرها جاری است و در آن جاوید و متنّعم هستند و زنان پاکیزه و آراسته و (از همه بهتر و بالاتر) رضایت و خشنودی خداست، و خداوند به حال بندگان بیناست».
بر اساس این آیه، خداوند نعمت هایی را برای بندگان خود در دنیا و آخرت فراهم کرده است. نعمت های دنیایی بین مومن و کافر مشترک است، و نعمت های اُخروی تنها برای مومنان است. به عقیده برخی از مفسران قرآن، این تفاوتی که خداوند میان کافر و مومن قائل شده به علت همان بصیرتی است که در پایان آیه ذکر شده است. خداوند نسبت به هر دو گروه بیناست و می داند جسم و جان هر یک در آخرت چه خواسته هایی دارند و آن را به نحو احسن تامین می کند.
وجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الأَبْصارَ
انسان با کمک دو چشم خود دیدنی ها را می بیند و حدود دیدن او مربوط به سلامت و قدرت این حس است. قرآن در آیه 78 سوره نحل می فرماید: وَ اللّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لاتَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الأَبْصارَ وَ الأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ : و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالى که هیچ چیز نمى دانستید و او به شما گوش و چشم و دل (عقل) داد تا سپاسگزاری کنید».
لذا می توان گفت که بینایی مانند شنوایی ابزاری جهت توانمند شدن انسان برای شناخت وظایف و تکالیف الهی است.اما انسان به غیر از چشم ظاهری خود، قوه دیگری دارد که به اصطلاح به آن چشم دل می گویند. چشم دل، ابزارى است براى کشف معنوى و در واقع وسیله اى براى ادراک اوصاف و اسماى الهى و ندیدن خود است. و در این میان کسانی می توانند به آن دست پیدا کنند که با سعی و تلاش و حرکت در صراط مستقیمی که قرآن و ائمه اطهار (ع) ارائه داده اند، پیش روند! آنان به مقامى مى رسند که جز خدا هیچ یک از موجودات و مخلوقات را نمى بینند.
در کلام حضرت رسول، این موهبت به نوعی خواست و لطف و عنایت الهی به شمار آمده است، آن جا که می فرماید: «هیچ بنده اى نیست جز این که دو چشم در صورت اوست که با آنها امور دنیا را مى بیند و دو چشم در دلش که با آنها امور آخرت را مشاهده مى کند. هر گاه خداوند خوبى بنده اى را بخواهد، دو چشم دل او را مى گشاید که به وسیله آنها وعده هاى غیبى او را مى بیند و با چشم دل به وعده هاى الهى ایمان مى آورد».
در روایت آمده است روزی پیامبر اکرم (ص)پس از نماز صبح به جوانی که در مسجد بود و از بی خوابی چرت می زد و رنگ پریده و چشمانش به گودی نشسته بود، فرمود: حالت چگونه است؟
عرض کرد: من صبح کردم در حالی‌که دارای یقین هستم! پیامبر اکرم (ص) فرمود: همانا هر یقین را حقیقتی است حقیقت یقین تو چیست؟ گفت: یقینم، خواب از چشمم ربوده و شب ها نا آرامم ساخته، گویا عرش الهی و روز قیامت و صحنه دادرسی و حشر خلایق را می بینم.
گویا اهل بهشت را می بینم که در نعمت های آن برخوردارند و بر تخت ها نشسته اند و گویا دوزخ را می بینم که اهل جهنم را که در عذاب اند و صدای تنوره آتش دوزخ را می شنوم و در گوشم می پیچد. پیامبر خدا (ص) به همراهانش فرمود:« این جوان بنده‌ای است که خداوند، قلب او را با ایمان، روشن ساخته است»!
و این، یعنی همان روشنایی چشم دل که در سایه ایمان و معرفت به دست می آید.
گوینده اول:
البته همانطور که گفته شد اسم بصیر درجاتی دارد و با انجام واجبات و تکالیف الهی در مرحله اول و سپس انجام مستحبات می توان به مراحل بالاتری از آن راه یافت.
چنانکه امام صادق(ع) از پیامبر(ص) روایت کرده که خداوند فرمود: «هنگامیکه بنده ای به قصد محبت به نوافل و مستحبات می پردازد، من نیز به او محبت می کنم. پس هنگامی که او را دوست بدارم، آن گاه که می بیند، چشم او می شوم و زمانی که سخن می گوید ، زبان او می شوم و ... ». (حدیث قرب نوافل)
از این روایت معلوم می شود چشم دل که در اثر عادت و انس به مادیات کم سو شده و توان دیدن حقایق را ندارد، در اثر انجام واجبات و مستحبات، به مرور زمان و به تدریج بینایی خود را باز خواهد یافت. در این صورت می توان به بصیرت و درک بهتری از حقایق دینی دست پیدا کرد.
انجام نوافل و مستحبات، نواقص و کمبودهایی را که بر اثر غفلت یا قصور در فرایض و واجبات رخ داده است، جبران می کند. مثلاً نمازهای مستحب یومیه، خصوصاً نوافل شب، نواقص نمازهای واجب را مرتفع می سازد، روزه های مستحبّی نواقص روزه های واجب ماه رمضان را برطرف می کند، صدقات مستحبّه کمبودهای واجبات مالی از قبیل زکات و خمس را رفع می نماید.
اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْکَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اِجْعَلِ اَلنُّورَ فِی بَصَرِی وَ اَلْبَصِیرَةَ فِی دِینِی وَ اَلْیَقِینَ فِی قَلْبِی وَ اَلْإِخْلاَصَ فِی عَمَلِی وَ اَلسَّلاَمَةَ فِی نَفْسِی وَ اَلسَّعَةَ فِی رِزْقِی وَ اَلشُّکْرَ لَکَ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی:
خدایا از تو درخواست مى کنم به حق محمد و آل محمد (ص) که درود فرستى بر محمد و آل محمد (ص) و نور در چشم ظاهر من قرار دهى و بصیرت و معرفت در دینم و یقین کامل در دل من و اخلاص در عمل من و سلامتى درجانم و وسعت در رزق من عطا فرمایى و شکرگزارى براى خودت تا آن هنگام که مرا زنده مى‌دارى.
ستاره مهدی زاده
بیشتر بخوانید:
شرح اسماء الهی؛ تو ای خدای «حلیم»
شرح اسمای الهی؛ پروردگار «لطیف» من
