تانک‌ها یکی از ادوات زرهی مهم هستند که از اواخر جنگ جهانی اول تاکنون نقش مهمی در نبردهای مختلف ایفا کرده و به ویژه در نبردهای کلاسیک زمینی جزو تجهیزات و تسلیحات تاثیرگذار هستند، ابداع تانک به سال‌های جنگ جهانی اول برمی گردد و تا امروز هم انواع مختلفی از آن‌ها تولید شده است. به رغم تولید انواع تسلیحات ضد تانک مانند توپ ها و نیز انواع مختلف راکت ها و موشک های ضد تانک اما هنوز هم تانک به عنوان سلاح اصلی در جنگ های زمینی حرف اول را می زند.
جمهوری اسلامی ایران پس از جنگ تحمیلی، با توجه به تحریم ها و لزوم نوسازی نظامی به بومی سازی صنایع نظامی روی آورد. یکی از گام ها در این راه ایجاد مراکز مطالعات و جهاد خودکفایی در نیروهای سه گانه ارتش، وزارت دفاع و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود. سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش به عنوان یکی از نهادهای مسئول در حوزه ارتقا و بهینه سازی تجهیزات مورد استفاده در نزاجا مسئولیت مطالعه و طراحی طرح‌های بهینه سازی در تمامی حوزه‌های مورد نیاز را بر عهده دارد. طرح‌های زرهی پس از تایید در مرکز مطالعات و سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش به مرکز بهینه سازی شهید زرهرن ارسال شده و در آن جا به صورت عملیاتی پیاده سازی می‌شوند.یکی از طرح های این سازمان برای تامین نیاز زرهی ایران ارائه طرح خانواده تانک های ذوالفقار بود.
تانک ذوالفقار
خانواده تانک «ذوالفقار» به عنوان نخستین پروژه ساخت تانک در نیروهای مسلح، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای نیروهای مسلح در مسیر ساخت محصولات دفاعی بومی است، آغاز ساخت این محصول دفاعی کاملاً ایرانی از دهه ۷۰ زده شد.
پروژه ساخت تانک بومی ذوالفقار که نخستین پروژه ساخت یک تانک در نیروهای مسلح کشورمان است، در ابتدای دهه 1370 شمسی کلید خورد. سه مدل از تانک ذوالفقار در سازمان سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش طراحی و ساخته شد که البته ذوالفقار 1 و 3 به نمایش درآمدند. در طراحی این تانک از همان ابتدا از طراحی برجک گنبدی شکل که بیشتر در تانک های روسی استفاده می‌شود دوری شده و طراحان سعی کردند تا از طرح‌های دیگری الگو بگیرند. از نظر تخمین وزن و ابعاد باید گفت که به صورت مشخص تانکهای سری ذوالفقار از مدل ۱ تا ۳ افزایش ابعاد و وزن را تجربه کردند که به نظر می توان گستره وزنی بین ۴۰ تا ۵۰ تن را برای ۳ مدل این تانک در نظر گرفت. تانک ذوالفقار در مدل ۲ و ۳ به شکل جالبی به مانند تانک آبرامز طراحی شده است. طرح ۵ ضلعی برجک تانک و عدم نصب زره های واکنش گر انفجاری ERA مثل تانک تی ۷۲، بر روی بدنه این تانک ایرانی این احتمال را مطرح می کند که ذوالفقار از زره های کامپوزیتی و ترکیبی مثل تانکهای مدرن جهان بهره می برد. در زمینه طراحی کلی برجک و بدنه، تفاوت آشکاری بین دو مدل نمایش داده شده از تانک ذوالفقاریعنی ذوالفقار 1 و3 وجود ندارد اما می توان احتمال داد که سامانه هایی بر روی بدنه تانک ذوالفقار نصب شده است که هنوز اعلام نشده اند. ذوالفقار ۲ یک مدل آزمایشی بود و ذوالفقار ۳ نتیجه آخرین بهینه‌سازی بر روی این تانک است که قرار بود در خط تولید قرار گیرد. تانک ذوالفقار ۳ به شکل جالبی به مانند تانک آبرامز طراحی شده است.
تانک ذوالفقار ۱
تانک ذوالفقار۱ نخستین نسل از تانک ذوالفقار است که در سال ۱۳۷۲ رونمایی شد.این تانک یک اقدام مقدماتی در زمینه طراحی و ساخت تانک محسوب می شود که به متخصصان داخلی این امکان را داد تا با بهره گیری از یک طرح ساده به بسیاری از دانش‌های پایه و کلی در زمینه طراحی تانک برسند.
تانک ذوالفقار ۱ از دهه هفتاد توسعه پیدا کرد و از شاسی تانک ام ۶۰ امریکایی بهره می برد.این تانک به تعداد ۲ عراده(تحقیقاتی) تولید شد و تولید انبوه نشد ودارای ماهیت تحقیقاتی بود. یکی از نکات جالب این تانک برجک جدید ۵ ضلعی بود که توسط جهاد خودکفایی نزاجا تولید شد.ظاهراین تانک به تانکهای آمریکایی ام ۶۰ شباهت دارد. تانک ذوالفقار ۱ با طول ۷ متری، عرض 3.6 متر، ارتفاع 2.5 متر و وزن حدود ۴۱ تن می‌تواند با استفاده از یک موتور دیزلی که ۷۸۰ اسب بخار قدرت دارد، هنگام حرکت در جاده به سرعت ۶۰ کیلومتر در ساعت برسد. سرعت این تانک بر روی سطوح ناهموار در حدود ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر تخمین زده می‌شود. یکی دیگر از نکات مثبت در طراحی تانک ذوالفقار ۱ رعایت پنهانکاری در میدان‌های نبرد است. این تانک همانند تانک آبرامز ارتفاع کمی دارد و می‌تواند در میدان‌های نبرد با استتار مناسب از چشم دشمنان پنهان بماند.برجک تانک ذوالفقار۱نیز به تانکهای آمریکایی شباهت دارد و به شکل پنج ضلعی طراحی شده و می‌تواند در هنگام چرخش بدنه تانک، به صورت ثابت بر روی اهداف مورد نظر قفل کند.
سلاح اصلی تانک ذوالفقار۱؛ یک توپ ۱۲۵ میلی متری از انواع توپ‌های بدون خان مدل «۲ ای ۴۶» ساخت روسیه است. این توپ بر روی تانکهای تی ۷۲ مورد استفاده ایران نیز نصب شده است. این توپ یکی از نخستین توپ‌های جهان مجهز به سامانه گلوله گذاری خودکار است که می‌توان با کمک آن خدمه تانک را در حد ۳ نفر نگاه داشت. مهم‌ترین مزیت این نوع از توپ‌ها را می‌توان قابلیت استفاده از گستره قابل توجهی از مهمات هدایت شونده و غیر هدایت شونده دانست.
مهم‌ترین این مهمات را می‌توان مهمات ضد تانک شدید الانفجار، مهمات ضد زره با باله ثابت شده و موشک‌های هدایت لیزری سری «ای تی 11» برشمرد. با استفاده از این مهمات هدایت شونده می‌توان با اهدافی در فاصله ۴ کیلومتری درگیر شد. این توپ دارای نرخ آتشی در حدود ۴ تا ۶ گلوله در دقیقه است.سلاح ثانویه تانک ذوالفقار ۱ یک قبضه تیربار سبک ام ژ ۳ با کالیبر 7.62 میلی متری و دو قبضه مسلسل سنگین 12.7 میلیمتری «دوشکا» است.
طراحان تانک ذوالفقار ۱ در قسمت حفاظت از این تانک نیز از سامانه هشداردهنده و پدافند لیزری بومی و ساخت سازمان صنایع دفاع استفاده کرده اند.این سامانه با استفاده از سنجه‌های گوناگون می‌تواند کاربران خود را از تابش پرتوهای لیزر هدایت‌کننده که برخی موشک‌های ضدتانک از آن استفاده می‌کنند، آگاه کند و توانایی تشخیص پرتوهای مستقیم یا غیرمستقیم مسافت‌یاب‌های لیزری را از نشانه‌گذارهای لیزری دارد. این سامانه قدرت واکنش خدمه تانک را در برابر تهدیدها افزایش داده و حتی امکان فعال شدن خودکار و به موقع واحدهای پدافندی را در سمت زاویه تهدید فراهم می‌کند. پدافند مورد استفاده این سامانه به صورت انتخابی، می‌تواند ترکیبی از پرتاب‌کننده‌های نارنجک دودزا باشد. این کار باعث شکستن قفل لیزری پرتابگرهای دشمن می‌شود. پوشش این سامانه هشدار دهنده ۳۶۰ درجه در افق و ۶۰ درجه در ارتفاع است.
تانک ذوالفقار ۳
آخرين نمونه از ذوالفقار که نمونه ارتقا يافته ذوالفقار3 بود، در 16 بهمن 1391رسما رونمايی شد. در نمونه رونمايی شده از تانک ذوالفقار 3، امکانات مختلفی از جمله سيستم کنترل آتش جديد با قابليت شليک در حال حرکت نصب شده بود. تانک ذوالفقار ۳ محصول نزدیک به دو دهه تلاش و طراحی در جهاد خودکفایی نزاجا است و باعث شده تا ایران به عنوان تنها کشور منطقه با فناوری بومی تولید تانک در آن شناخته شود.
این تانک دارای مولفه های برتری نسبت به تانک تی ۷۲ اس است که در حال حاضر به عنوان تانک اصلی نیروهای مسلح ایران شناخته می‌شود. عمده تغییرات مدل‌های ذوالفقار، بیشتر در قسمت برجک تانک بوده‌است. آنچه که از تصاویر ذوالفقار۳ به دست می‌آید آن است که بدنه ذوالفقار۳، با اسکلت‌بندی مدل قبلی یعنی ذوالفقار 1 تفاوت دارد. بدنه تانک ذوالفقار۱، شباهت زیادی به تانک ام ۶۰ آمریکایی داشت و شنی‌های آن نیز مشابه همان تانک بود. اما در ذوالفقار۳، بدنه تانک دچار تغییرات زیادی شد. این تغییرات شامل افزایش قطر زره بدنه عقبی و همچنین تغییراتی در زره برجک تانک می‌شود. زره بخش جلویی تانک نیز برخلاف شباهت‌های قبلیش به زره ام۶۰ این بار بخش بالایی آن با زاویه دید راننده تانک برابر شده و صاف به نظر می‌آید. این تغییرات به چند دلیل صورت گرفته‌است: اولین دلیل تزریق تکنولوژی‌های جدید به چرخه صنایع تانک‌سازی ایران است و دومین عامل آن می‌تواند افزایش تهدیدها از جانب تسلیحات جدید ضدتانک باشد. به این معنی که ذوالفقار، برای مقاومت بهتر در رابر این نوع تسلیحات (که روز به روز هوشمندتر می‌شوند) به زره بهتر و بسیار ضخیم‌تری با آلیاژهای بهتر مجهز شده‌است.تانک ذوالفقار ۳ تغییرات متعددی را تجربه کرده که مهم‌ترین آن‌ها در بخش‌های کنترل آتش و موتور دیده می‌شود. ابعاد این تانک با کمی تغییر نسبت به نمونه اولیه خود به نحوی طراحی شده که به چابکی آن کمک کند. قابلیت حرکت در آب تا عمق ۱ متر و ۶۰ سانتی متری دیگر ویژگی است که ذوالفقار ۳ را به عنوان یک تانک برتر میدان نبرد مطرح می‌کند. تانک ذوالفقار ۳ از یک موتور دیزلی دارای قدرت هزار اسب بخار قدرت استفاده می‌کند که می‌تواند سرعت آن را به ۷۲ کیلومتر در ساعت بر روی جاده‌های آسفالت برساند. تعداد خدمه این تانک نسبت به سایر تانک‌ها از ۴ نفر به ۳ نفر کاهش پیداکرده که عبارت از فرمانده، راننده و توپچی هستند. توپ آن نیز یک توپ ۱۲۵ میلی متری بسیار قدرتمند و کارا همانند سایر تانک تی 72 است..سامانه کنترل آتش تانک ذوالفقار ۳ نیز با نام EFCS3 ساخت صنایع دفاعی اسلوونی و مشابه با سامانه‌های مشابه در سایر تانکهای ایرانی مانند مبارز و صمصام است.
این سامانه به تانک ذوالفقار ۳ به عنوان یک تانک بهینه و به روز کمک می‌کند تا در هنگام نبرد بتواند فعالیت‌هایی مانند ثابت نگاه داشتن توپ در هنگام انواع مانورها و چرخش ها، ایجاد امکان درگیری با اهداف ثابت و یا متحرک در زمانی که تانک متوقف بوده و یا در حال حرکت است، قابلیت انتقال اطلاعات به کامپیوتر محاسبات بالستیک تانک برای تخمین زاویه مورد نظر برای شلیک، قابلیت شبکه شدن با سامانه‌های دید در شب موجود در تانک و افزایش شانس مورد اصابت قرار دادن هدف با اولین شلیک را برای این تانک فراهم کند.
تانک ذوالفقار ۳ برای حفاظت از خود به بخش‌های متفاوتی مجهز شده است که یکی از آن‌ها تورهای استتاری موسوم به «ترمال» است که مزیت استفاده از آن‌ها توان کاهش سیگنال‌های فروسرخ ساطع شونده از تانک اعلام شده است. سامانه‌های کامل حفاظت ش. م. ه، لانچرهای دود پخش کن و مسافت یاب‌های لیزری نصب شده بر روی این تانک از دیگر سامانه‌های حفاظتی به حساب می‌آید. سامانه‌های حفاظتی «ش. م. ه» به وسیله حسگرهای موجود در صورت وجود عوامل شیمیایی، میکروبی و یا هسته‌ای در فضای اطراف تانک هوای موجود در داخل اتاقک تانک را تصفیه کرده و مانع ورود عوامل خطرناک به درون تانک می‌شود.سامانه دود پخش کن نیز با پخش دود می‌تواند به پنهان شدن تانک از دید نفرات دشمن و یا شکستن قفل لیزری سلاح‌های هدایت شونده منجر شوند. سامانه مسافت سنج لیزری نیز می‌تواند با ارسال امواج لیزر به نقطه‌ای مشخص، مسافت تانک تا آن نقطه را مشخص کرده و به هدف گیری بهتر تانک کمک کند.یکی از قابلیت‌های دیگر این تانک این است که این تانک تمام محیط اطراف خود را به وسیله دوربین‌های مدار بسته z/c360 زیر نظر دارد. تانک مدرن ذوالفقار۳به دلیل مسائل مالی تولید انبوه نشد.
وضعیت تانک ذوالفقار
امیر سید مسعود زواره‌ای رئیس سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دی 1395 با اشاره به تولید تانک ذوالفقار و تحویل آن به وزارت دفاع، گفت: سؤال اینجاست که طراحی تانک ذوالفقار چه‌زمانی اتفاق افتاده است؟ طراحی این تانک برای یک زمان خاص بوده و امروز دانش تولید چنین تانکی، مهم است که ما آن را به‌طور کامل در اختیار داریم.
امیر زواره‌ای تصریح کرد: ما وظیفه تولید محدود تانک‌ها از جمله ذوالفقار را داریم و تولید انبوه بر عهده وزارت دفاع است و مقام معظم رهبری هم تأکید کرده‌اند که تولید باید در وزارت دفاع صورت بگیرد؛ مهم، دانش تولید این تانک است که به وزارت دفاع برود که این دانش منتقل شده است.امیر زواره‌ای ادامه داد: این که چنین دانشی، تبدیل به چه محصولی بشود، نیاز آینده تاکتیکی نیروهای مسلح تعیین می‌کند که یک تانک باید چه خصوصیتی داشته باشد.
نویسنده: سید رضا میرطاهر
