او در سال 427 هجری شمسی برابر با 1048 میلادی به دنیا آمد. پدرش از اهالی نیشابور و خیمه دوز (Tent) بود و احتمالاً به همین دلیل به او لقب خیام داده اند.
خیام در دوره ای پر تلاطم به دنیا آمد؛ در زمانی که از سویی دولت آل بویه سقوط کرده و سلجوقیان جانشین آنها شدند و از سویی دیگر جنگ های صلیبی شروع شده و فرقه اسماعیلیه وارد فضای سیاسی ایران شده است.
با تمام این شرایط خیام در شهر نیشابور به کسب علوم مختلف مانند فقه، فلسفه و ریاضیات پرداخت و توانست در سن 22 سالگی کتابی در خصوص معادلات درجه سوم ریاضی بنویسد.
با وجودی که اکثر ایرانیان و مردم دنیا خیام را به عنوان شاعر می شناسند اما در این امر تردیدی وجود ندارد که او در درجه اول عالم، حکیم و ریاضیدان است و نه شاعر! و به همین دلیل است که یونسکو نیز به پیروی از متخصصان تاریخ علوم از او به عنوان یکی از بزرگترین ریاضیدانان قرون وسطی نام برده است.
آثار او بیشتر به زبان عربی، یعنی زبان علمی دنیای اسلام در آن روزگار است.
غلام حسین مصاحب (Gholamhossein Mosaheb) ریاضی دان معاصر ایرانی در خصوص خیام می گوید:
"خیام اول کسی است که به تحقیق منظم علیم در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته است و آنها را طبقه بندی نموده و همه صور معادلات درجه سوم را منظماً مورد تحقیق قرار داده و آنها را به طریق هندسی حل کرده است...."
به پاسداشت شعر و علم و اندیشه حکیم خیّام نیشابوری
درست است که خیام در ریاضیات تبحر بسیاری داشت با این حال به جرأت می توان گفت که یکی از ماندگارترین و تاثیرگذارترین شاهکارهای زندگی اش، فعالیت های او در نجوم بوده است.
خیام پس از اینکه اولین کتاب خود را به خواجه نظام الملک هدیه کرد، به دعوت او به اصفهان رفت تا در دربار «سلطان جلال الدین ملک شاه سلجوقی» فعالیت کند. عمر خیام نزدیک به 18 سال در اصفهان اقامت داشت و در این دوران دقیق ترین تقویم دنیا را پایه گذاری کرد.
این تقویم «گاهنامه جلالی»(Jalali calendar) نام دارد.
خیام زمانی که تنها 31 سال سن داشت، توانست تقویم ایرانی را به طور کامل اصلاح و پایه گذاری کند. تقویم جلالی یا تقویم هجری شمسی که ایرانیان امروزه از آن استفاده می‌کنند، دقیق ترین تقویم جهان است که طول ماه‌ها و زمان دقیق تحویل سال را به طور کاملاً صحیح محاسبه می کند.
هرچند ادبیات، ریاضیات و نجوم مهمترین جنبه های زندگی خیام هستند، اما تمام آنها نیستند.
خیام در فلسفه و منطق نیز مطالعات بسیاری داشته است و چندین رساله در این موضوع از او به جای مانده است. بسیاری از صاحب نظران، خیام را جانشین ابن سینا در فلسفه می دانند.
همچنین خیام در موسیقی نیز دستی داشته و علاوه بر آن کتابی به نام «نوروز نامه» در حوزه تاریخ ایران به نگارش درآورده است.
به دلیل جایگاه والای خیام در علوم مختلف و تاثیرات متعددش بر علم بشری، یکی از حفره‌های ماه و سیارکی در منظومه شمسی به افتخار این دانشمند و شاعر بزرگ ایرانی نام گذاری شده اند.
و اما درباره شاعری خیام!
خیام در حوزه شعر و ادبیات نیز بسیار متبحر بوده است و رباعیات او یکی از زیباترین آثار به جای مانده از خیام در موضوع شعرو ادبیات است.
به نظر می رسد خیام، شعر را به عنوان علاقه ای شخصی انتخاب کرده و چندان تمایلی به انتشار آن نداشته است. همچنین ممکن است به دلیل جهان بینی خاص خیام و شرایط زمانه، ترجیح داده است با مخفی کردن این اشعار از گزند حملات تندروها در امان بماند.
شعر خیام علاوه بر زیبایی ادبی، مفاهیم بسیار عمیقی نیز دارد که نمایانگر باورهای فلسفی خیام است. خیام بر خلاف بسیاری دیگر از شعرای بزرگ ایران زمین مانند حافظ و مولانا، سعی کرده است با مفاهیم مورد نظر خود را با زبان بسیار ساده و صریح، اما ساده و دلنشین بیان کند. همین امر باعث شده است تا امروز او به عنوان یکی از شناخته شده ترین شاعران ایرانی در دنیا مطرح باشد که البته شاعر انگلیسی «ادوارد فیتز جرالد» در این امر بسیار نقش داشته است.
او رباعیات خیام را به انگلیسی ترجمه کرد و با استفاده از مفاهیم اشعار خیام، شعرهایی به زبان انگلیسی سرود و به این ترتیب شهرت خیام را در جهان افزایش داد. رباعیات او تا کنون به اکثر زبان های دنیا ترجمه شده است.
در واقع خیام کسی است که با کمترین تعداد شعر توانسته بیشترین شهرت را در جهان داشته باشد. زیرا رباعیات خیام شعر نیستند در واقع بینش، فلسفه، تفکر و اندیشه هستند.
«ترجمه کتاب رباعیات خیام»
خیام در حدود 83 سالگی از دنیا رفت و در شهر نیشابور (Neyshabur) به خاک سپرده شد. نیشابور در شمال شرق ایران واقع شده است.
محل دفن این اندیشمند بزرگ بسیار محقرانه بوده اما در سال 1956 میلادی، وظیفه طراحی و ساخت آرامگاه خیام (Mausoleum of Omar Khayyam) به هوشنگ سیحون (Hooshang Seyhoun)، معمار برجسته ایرانی، محول شد.
او تلاش کرد تا در معماری آرامگاه سه جنبه شخصیت خیام یعنی ریاضی دان، منجم و شاعر را به خوبی نشان دهد. ظاهر این بنا مانند کلاه دراویش و نیز شبیه قطعه الماسی تراش خورده است. این بنا 22 متر ارتفاع دارد و بر روی 10 پایه استوار شده است و پایه ها 5 متر از هم فاصله دارند. معماری آرامگاه خیام از جذاب ترین مکان های گردشگری نیشابور و نمونه برجسته معماری نوین ایرانی است.
محل دفن خیام باقی دیدنی با مساحت 20 هزار متر مربع است و در آن مجموعه ای از کتابخانه، موزه و مهمانخانه وجود دارد همچنین تندیسی از حکیم عمر خیام در محوطه ورودی نصب شده است.
مقبره حکیم عمر خیام در نیشابور
یکی از فرهنگ های زیبای موسیقی که با نام این شاعر برجسته گره خورده است «خیام خوانی» است. خیام خوانی در جنوب ایران و در استان بوشهر بسیار رواج دارد. در واقع خیام خوانی تنها شبی با شعر و موسیقی نیست بلکه فلسفه ای برای زیستن و غنیمت شمردن حال است.
جنوب ایران سرزمینی بسیار پویا است و از موسیقی هرچه بخواهید در این خطه خواهید یافت. نوای خیام خوانی در بوشهر، بر خلاف سایر موارد مشابه شعرخوانی، با شادی آمیخته است زیرا با اندیشه های خیام آمیخته است. از نظر خیام، دنیا محل گذر است که به هر کس نوبتی کوتاه برای زیستن و گذر از این دنیا داده شده است. پس همان بهتر که دم را غنیمت بشمارید و ایام را با شادی سر کنید.
اهالی بوشهر، در سنتی دیرینه، اشعار خیام را، در محفل‌های خصوصی و میهمانی های مردانه می خوانند. شیوه اجرا، به این صورت است که ابتدا بزرگ محفل، تک خوانی را با اشعاری از حافظ یا دیگر شعرای نامدار به‌عنوان مقدمه آغاز می‌کند. سپس میهمانان، کم کم به حلقه آواز پیوسته و رباعی‌های خیام را به صورت دسته جمعی و همراه با دف و نی و متاثر از ردیف موسیقی ایرانی می خوانند. دست زدن ریتمیک و هماهنگ، همراه با بداهه سرایی نیز، بخشی از مجلس است. این مراسم را خیام خوانی یا خیامی می نامند.
شادی، هلهله و پایکوبی در زبان محلی جنوبی، یَزْله نامیده می‌شود که چاشنی این مجالس است (یزله در مراسم عروسی و عزا کاربردی دوگانه دارد). از این طریق فلسفه ی در لحظه زیستن را یادآوری می کنند. همچنین فلوت، ضرب و نی جفتی از سازهای همراه کننده در این مجلس شادمانی هستند.
از نیشابور تا بوشهر، خیام خوانی همه جا به عنوان آیینی شادمانه و فلسفی، با استقبال بسیار روبرو است.
خیام می گوید:
ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم
وین یکدمه نقد را غنیمت شمریم
فردا که ازین روی زمین درگذریم
با هفت هزار سالگان سر بسریم
،O friend, come, let us not consume tomorrow's grief
:and let us count as gain this one moment's cash
tomorrow when we pass away from the face of the earth
we shall be level with those of seven thousand years ago
*******************************
(Come, my love, let sorrow go
,the sadness of tomorrow,
and the time-plundered moments
,spend them while life flows
.There will be tomorrow
when we leave old haunts behindand
travel side-by-side
seven thousand years in time)
مهدیس حسینی لاریجانی
بیشتر بخوانید:
رونمایی از کتاب «منتخبات فلسفه در ایران، از زرتشت تا خیام»
دیدگاه‌های فلسفی استاد دینانی درباره خیام منتشر شد
حکایت علاقه پوتین به حکیم عمر خیام+ ویدئو
نیشابور؛ تصاویر هوایی از آرامگاه عطّار تا مقبره خیّام
گشایش چهارمین نمایشگاه بین المللی عکس خیام در شهرکُرد
روز بزرگداشت حکیم خیام نیشابوری+ ویدئو
