این پرونده برای ثبت جهانی در پانزدهمین اجلاس کمیته جهانی میراث ناملموس سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) بررسی و به ثبت جهانی رسید.
پانزدهمین کمیته جهانی میراث ناملموس سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) از 24 تا 29 آذرماه ( 14 تا 19 دسامبر 2020) به میزبانی جامائیکا و به دلیل شیوع بیماری کرونا به صورت مجازی (آنلاین) برگزار شد.
در این اجلاس آئین و مراسم زیارتی کلیسای تادئوس مقدس «قره‌کلیسا» در جمهوری اسلامی ایران در پرونده‌ای مشترک با کشور ارمنستان، با موافقت تمامی داوران کمیته در فهرست میراث جهانی قرار گرفت و به عنوان شانزدهمین میراث ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسید.
پیش از این در سال 1387 (2008) پرونده مجموعه کلیساهای متعلق به ارامنه در ایران، در سی ودومین اجلاس کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در کانادا، مطرح و به تصویب این کمیته رسیده بود. این مجموعه ثبت شده شامل سه کلیسای اصلی با نام های قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس، زور زور و چند بنای اطراف آنها همراه دهکده ها و قبرستان است.
این خبر خوش در روزهای پایانی سال 2020 میلادی و در آستانه سالروز ولادت حضرت عیسی مسیح (ع) منتشر شد و موجی از شادی را در میان فعالان عرصه میراث فرهنگی و همچنین مسیحیان برانگیخت.
ایران را چهارراه اقوام و ادیان خوانده‌اند. کمتر دینی است که ردپایش را نتوان در این سرزمین پهناور پیدا کرد. علاوه بر زرتشت که پیامبری ایرانی و یکتاپرست بود، همه ادیان ابراهیمی شامل یهود، مسیحیت و اسلام از نخستین سالیان ظهور، پیروانی پر شور در ایران پیدا کردند.
طبیعی است که از حضور دیرینه ادیان بزرگ جهان در ایران، یادگارهایی در پهنه این سرزمین باقی مانده است که هم بر همزیستی مسالمت آمیز ادیان گواهی می‌دهند و هم جزئی از میراث فرهنگی بشری به شمار می‌آیند.
دو کلیسای سنت استپانوس و کلیسای تادئوس مقدس یا قره کلیسا، هم از نظر تاریخ مسیحیت و هم از نظر هنر و معماری اهمیت بیشتری نسبت به سایر کلیساها در ایران دارند و از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری در نزدیکی تبریز به شمار می‌آیند.
قره کلیسا در دشت چالدران در شمال غرب ایران از جمله نخستین آثار مسیحیت در ایران است. این کلیسا را به سبب سنگ‌های سیاهش به این نام خوانده‌اند، اما نزد ارامنه به کلیسای تادئوس معروف است. نامی که با نخستین حضور مسیحیت در ایران پیوند دارد.
تادئوس یا طاطائوس نام یکی از پیروان مسیحیت است که در سال چهلم میلادی نقش بسزایی در ترویج دین مسیحیت در این قسمت از دنیا داشته است. در اثر فعالیت های مذهبی او بوده است که ساناتروک پادشاه ارمنستان و دخترش ساندخت به همراه عده زیادی به دین مسیح گرویدند. البته، پادشاه پس از مدتی پشیمان شد و دستور قتل تادئوس و جمع بزرگی از نوکیشان مسیحی را داد (حدود 3500 نفر). بعدها در زمان پادشاهی تیرداد، مسیحیت دوباره با استقبال دربار مواجه و مبدل به دین رسمی ارمنستان شد.
تادئوس در سال 66 میلادی به قتل رسید و در این نقطه به خاک سپرده شد. به همین دلیل این محل برای مسیحیان منطقه به ویژه ارامنه، ارزش مذهبی زیادی دارد.
بیش از 19 سده است که ارمنیان برای بجا آوردن آئین های دینی و زیارت به این مکان می آیند. ارامنه پیش از آن که رهسپار مراسم زیارت در قره کلیسا شوند، در هفته اول مرداد ابتدا به تبریز می روند. پس از آن، از اول تا سوم مرداد ماه، همگی به سمت این دیر می روند تا در نزدیکی آن به مدت چند روز چادر بزنند.
برخی افراد و خانواده ها که از راه دور آمده اند، گاه تا پنج روز در آنجا می مانند. آنان با اجرای آئین های خاصی به راهپیمایی، دعا، روزه و زیارت در این دیر می پردازند. آئین های غسل کودکان و نوجوانان و نیز عشای ربانی، اوج این مراسم را تشکیل می دهند.
طی این مدت، فعالیت های دیگری نیز در کنار مراسم زیارت انجام می شوند. به عنوان مثال، طبخ و سرو غذاهای ارمنی و اجرای موسیقی ارامنه محفل زائران را گرم می کند. این گردهمایی، بزرگترین رویداد فرهنگی و اجتماعی ارامنه در این بخش از دنیاست. از آنجایی که ارامنه در طی این مدت، در چادرهایی نزدیک به هم به سر می برند، احساس همدلی و نزدیکی در بین آنان تقویت می شود.
در صبح‌روز سوم، مراسم اصلی با نواختن ناقوس کلیسا آغاز می شود و اسقف خلیفه گری شمال غرب ایران، مسئولیت برگزاری این مراسم را به عهده دارد.
روحانیان کلیساهای ارومیه، جامع ایروان، اصفهان و تهران به وی در برگزاری مراسم یاری می‌کنند که پس از تبرک آب و نان، اسقف خلیفه گری تبریز دست نمادین تادئوس را در میان جماعت می‌چرخاند و برخی از زائران آن را به نشانه اجابت کننده دعا می‌بوسند و سپس اسقف با دست نمادین به همراه زائران بر سر قبر تادئوس می‌رود و برای شادی روحش دعا می‌خواند.
در این آیین، ارامنه دیگر کشورهای جهان از جمله ارمنستان، سوریه، لبنان، هلند، فرانسه، اتریش، آلمان و کانادا شرکت می‌کنند. زائران با اعمالی چون راز و نیاز به درگاه خداوند و غسل تعمید دادن به نوزدان خود این آیین را گرامی می‌دارند.
در طول این مدت زائران قره کلیسا اعمال خاص این کلیسا شامل روشن کردن شمع، راز و نیاز با خدا و قربانی کردن گوسفندان را به جای می‌آورند و با انجام این اعمال از خداوند بزرگ طلب مغفرت و رحمت می‌کنند.
کلیسای تادئوس دو ساختمان به هم پیوسته دارد؛ یکی به رنگ سیاه و یکی به رنگ سفید. یکی 700 ساله و دیگری 200 ساله. بخش قدیمی کلیسای فعلی مربوط به دوران ایلخانان مغول، یعنی سده چهاردهم میلادی است. در اوایل این سده، زلزله‌ای شدید کلیسای تادئوس را ویران کرد و اسقف زاکارایا راهب ارشد کلیسا، به بازسازی آن همت گماشت. آنچه او ساخت همانی است که بخش اصلی کلیسا را شکل می‌دهد و محراب را در میان گرفته است.
بخش غربی کلیسا که با سنگ‌هایی به رنگ سفید پوشش یافته، 500 سال بعد با انگیزه‌های سیاسی ساخته شد. وقتی در اوایل قرن نوزدهم میلادی، تزار روس با بهانه حمایت از مسیحیان قفقاز به خاک ایران حمله کرد، دولت قاجار از همدلی ارامنه با روس‌ها - که آنها نیز مسیحی بودند - بیمناک شد و در جلب قلوب‌شان به تکاپو افتاد. عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی‌شاه و فرمانده سپاه ایران، کلیسای تادئوس را از جانب غرب گسترش داد، ساختمانی با سنگ‌های سفید و سنگ نگاره‌های زیبا بر آن افزود و برج ناقوسی را برایش پی افکند.
بر سر در این بخش از کلیسا، ابیاتی را نوشته‌اند تا کوشش عباس میرزا برای ماندگاری ارامنه از یاد نرود . دو بیت از این شعر چنین است:
جز دل ویران من کو قابل تعمیر نیست
هر خرابی را که دیدی در جهان آباد گشت
گفت این مصرع پی تاریخ تعمیرش نوا
وانک طاطاوس باز از داد شه آباد گشت
بخش سیاه قره کلیسا، تزئینات کمی دارد و در واقع در بازسازی که از سوی اسقف زاکاریا صورت گرفته است، وی با تعدادی سنگ سفید نقوش هندسی را روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه ایجاد می کند، اما در مقابل این امر تزیینات بخش سفید در نقطه مقابل تزیینات بخش سیاه قرار می گیرد تا شاهکارهایی در زمینه تزیینات یک بنای تاریخی در قره کلیسا خلق شود. این تزیینات به واسطه آنکه سنگهایش همگی از سنگ های آهکی و به راحتی قابل تراش و حجم سازی بوده اند، بسیار بدیع و منحصر به فرد است.
گل بوته های فراوان به همراه چهره های حواریون مسیحی و حتی حضرت مسیح (ع) و حضرت مریم از جمله تصاویری هستند که در این کلیسا به چشم می خورند. جالب آن که در بخشی از این تزیینات می توان داستان هایی از شاهنامه را هم مشاهده کرد.
طی سال هایی که اتحاد جماهیر شوروی در ارمنستان قدرت را در دست داشت، مراسم زیارت ارامنه در کلیسای تادئوس منع شده بود. پس از فروپاشی شوروی و با تشکیل دولت مستقل ارمنستان، ارامنه این کشور برای مراسم زیارت سالانه ارامنه در این کلیسا، به ایران سفر می کنند.
در طول تاریخ قره کلیسا بارها مورد هجوم قدرت‌ها و حکومت‌ها قرار گرفته و همچنین بلایای طبیعی آسیب‌های زیادی را به آن وارد ساخته که توسط افراد خیّر یا دولت‌ها مجددا بازسازی شده است.
از جمله شاخص‌هایی که سازمان جهانی یونسکو از آن به‌عنوان دلیل ثبت قره کلیسا در یونسکو یاد کرد این بود که این بنا نشان‌دهنده تبادل ارزش‌‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی است و به لحاظ پیشرفت در معماری و طراحی چشم‌‌انداز، منحصر به فرد است.
تکنیک و حجم پردازی در بنای کلیسای تادئوس مقدس، از کم نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی است و با توجه به ویژگی‌های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن، این بنا مانند یک قلعه نیز به نظر می رسد. در چهار جهت آن پنج برج دیده‌بانی به شکل یک قوس قرار گرفته است.
برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده است. همچنین مقبره «سن» دختر شاهزاده ارمنی، دختر پادشاه «ساندوخت» که به سبب عقیده اش به مسیحیت جان باخت، بر بالای تپه‌ای در مجاورت کلیسا قرار دارد.
در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر ویک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجسته‌های فراوانی بر روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته‌اند. سقف محراب کلیسا با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به شکلی زیبا تزیین شده‌است. در محوطه داخلی کلیسا در روی دیوار، محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.
و کلام پایانی اینکه وجود قره کلیسا در دشت چالدران و مقبره سیدصدرالدین وزیر شاه اسماعیل صفوی و شهدای جنگ چالدران و دیگر آثار تاریخی در این منطقه، سبب شده است که چالدران به عنوان یک منطقه گردشگری همه ساله شاهد حضور جمع زیادی از گردشگران داخلی و خارجی باشد.
امیدواریم با ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی شاهد حضور بیش از پیش زوار کشورهای مختلف به‌عنوان سفیران فرهنگی و انتقال‌دهندگان پیام صلح‌دوستی ایرانیان و احترام به همه پیروان ادیان ابراهیمی باشیم.
نسرین مقدم
117
بیشتر بخوانید:
تصاویر: جشن سال نو میلادی در کلیسای "وانک" اصفهان
تصاویر: مراسم آغاز سال نو میلادی در کلیسای سرکیس مقدس تهران
