صف آرایی این انتخابات شباهت زیادی به آرایش صفحه شطرنج دارد و مجموع گروه ها و ائتلاف های اصلی انتخاباتی ترکیه در دو جبهه مقابل همدیگر قرار گرفته اند.
ائتلاف جمهور یا ائتلاف حاکم متشکل از حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان، حزب حرکت ملی به رهبری دولت باغچلی و با حمایت حزب اتحاد بزرگ به رهبری مصطفی دستچی و حزب «دوباره رفاه» به رهبری محمدعلی فاتح اربکان فرزند نجم الدین اربکان نخست وزیر فقید ترکیه، حزب اسلام گرای کرد به نام مطالبه آزاد (هداپار) و حزب راه راست به رهبری چتین اوز آچیک گوز، عزم خود را برای پیروزی اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری به کار گرفته است.
در صف مقابل ائتلاف شش گانه متشکل از حزب جمهوری خواه خلق به رهبری کمال قلیچدار اوغلو، حزب خوب به رهبری مرال آکشنر، حزب سعادت به رهبری تمل کاراملا اوغلو، حزب جهش و دموکراسی به رهبری علی باباجان، حزب آینده به رهبری احمد داووداغلو و حزب دموکرات به رهبری گلتکین اویسال و با حمایت حزب دموکراتیک خلق ها طرفدار کردها به همراه احزاب جنبش کارگری و احزاب چپ ترکیه اسب قدرت را برای قلیچدار اوغلو زین کرده اند.
اما در صفحه این بازی بزرگ کدام حرکت می تواند رجب طیب اردوغان یا کمال قلیچدار اوغلو دو رقیب دیرینه را در امتداد خط کیش ومات قرار دهد؟
اردوغان به پشتوانه تجربه 20ساله در صحنه قدرت در سودای پیروزی دیگری است و می گوید «با گام های راستین راه را ادامه خواهد داد!».
قلیچدار اوغلو اکنون با اطمینان بیشتری از هر زمان دیگری تغییر فصل را نوید می دهد و قول می دهم که «باز هم بهار می آید».
انتخابات 14 می ترکیه که از آن به «انتخابات قرن» نام برده می شود، پیچیده تر از هر دوره دیگری است و نتایج آن در هر سوی صفحه شطرنج که باشد، منشا تحول بزرگی برای بافت سیاسی و اجتماعی ترکیه و در صحنه منطقه ای خواهد بود.
دو انتخابات مهم ریاست جمهوری و پارلمانی در یک روز و هم زمان برگزار می شود و چشمان زیادی منتظر است که آیا در فردای آن روز چهره دگرگون شده ای از ترکیه خواهند دید؟
ائتلاف مخالفان در مهم ترین پیچ تاریخی ترکیه قرار دارند و نظم و اتحاد نسبی کم سابقه ای تقریبا میان همه طیف های منتقد اردوغان شکل گرفته است و دیگر از آن پریشانی رویکردی که مخالفان در انتخابات ریاست جمهوری 2018 داشتند، خبری نیست.
در آن انتخابات رجب طیب اردوغان توانست با استفاده از ناهماهنگی و نبود انسجام میان گروه های رقیب و با توجه به فضای ملی گرایانه داخلی و سیاست خارجی تهاجمی ترکیه به ویژه در قبال سوریه بر پنج رقیب دیگر خود یعنی محرم اینجه، مرال آکشنر، صلاح الدین دمیرتاش، تمل کاراملا اوغلو و دوغو پرینچک پیروز شود (نگاه کنید به جدول اعلام نتایج کمیته عالی انتخابات 2018 ترکیه).
درباره اهمیت انتخابات پارلمانی ترکیه با آنکه جایگاه پارلمان پس از همه پرسی قانون اساسی 2017 فروکاسته شد و نظام سیاسی به ریاستی تغییر یافت؛ اما در همان انتخابات 2018، این ائتلاف جمهور متشکل از حزب عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی بود که توانست اکثریت کرسی های مجلس را به دست آورد و آرایش سیاسی پارلمان آن گونه که اردوغان مایل بود، نقش بست (نگاه کنید به ترکیب پارلمان).
اکنون ترکیه پنج سال پس از آن انتخابات در آستانه انتخابات تعیین کننده دیگری است و فضای سیاسی و اقتصادی این کشور در مرز یک دگرگونی بنیادین قرار دارد.
بیم و امید در دو جبهه اصلی چنان بالاست که گویا در رگ جامعه انتظار یک تغییر می رود. برای مخالفان اردوغان هیچ زمانی مانند اکنون همه شرایط برای دستیابی به قدرت مهیا نبوده و کوشیده اند که ابعاد مختلف نارضایتی و انتقادها از سیاست داخلی و خارجی حزب عدالت و توسعه حتی احساسات جریحه دارشده از زلزله ویرانگر دو ماه پیش را برای پیروزی بر رقیب قدرتمند به آزمون بگذارند.
اوضاع اقتصادی ترکیه در چند سال گذشته شرایط سخت و بحرانی را تجربه کرده است. سقوط ارزش پول ملی و چهاربرابرشدن نرخ ارزهای خارجی سبد معیشتی و قدرت خرید مردم را که کوچک تر هم شده، نشانه رفته است. میانگین تورم ترکیه در 2022 بیش از 64 درصد برآورد شد و مردم اقدام دولت را در مدیریت بحران اقتصادی ناکافی می دانند.
اردوغان در راهی دشوار
واکاوی انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی ترکیه
اما این دوئل آشکار در جبهه مقابل پرشعله تر به نظر می رسد و ائتلاف حاکم دست بسته نیست. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، با تجربه دو دهه حکومت داری و شمای کاریزمایی که هنوز دارد؛ مانند همیشه بی پروا و با لحنی تند به اردوی مخالفان می زند تا از هر روزنه ای که پیداست آنها را ناکارآمد نشان دهد.
اردوغان پیروزی جناح مخالف را فاجعه بزرگی برای ترکیه خوانده و می گوید جناح اپوزیسیون تلاش می کند ترکیه قدیم را بازگرداند.
اردوغان با عصبانیت بیشتری خدمات 20ساله عدالت و توسعه را در جمع رسانه ها و اجتماع مردمی می شمارد.
دولت آنکارا در اقدام عملی دیگری و در چند هفته مانده به انتخابات به منظور ترمیم درآمد کارکنان دولتی برای دومین بار از ابتدای سال میلادی جاری تصمیم به افزایش حقوق و دستمزدها گرفته است.
براساس این قرار است که حقوق کارکنان و بازنشستگان از اول ماه جولای 2023 به میزان 30 درصد دیگر افزایش یابد.
این اقدام شاید یک تاکتیک موثر انتخاباتی از سوی عدالت و توسعه باشد و اردوغان با وعده تک رقمی کردن نرخ تورم می خواهد این گونه به رای دهندگان اطمینان دهد که حتی در این شرایط نیز هرگونه بهبود وضع اقتصادی ترکیه تنها از کانال برنامه های او میسر و ممکن است؛ اما فشار اقتصادی و نوسانات مالی چند سال اخیر در ترکیه بر زندگی طبقه متوسط و فقیر چنان بوده که باورپذیری این وعده ها را کمی دشوار کرده است.
به ویژه آنکه وعده یک رقمی کردن نرخ تورم ترکیه در دو سال آینده از سوی جبهه مخالفان هم داده شده است.
اکنون صحنه بازی در همه عرصه ها پیچیده تر شده است و هرچند اردوغان و هم فکران او از پیروزی حماسه گونه «ائتلاف جمهور» در انتخابات 14 می سخن می گویند؛ اما نمی توانند نگرانی های عمیق خود را از اجماع قدرتمند جناح مخالف و نتایج نظرسنجی ها که در آن آرای اردوغان را بسیار کمتر از قلیچدار اوغلو نمایش می دهد، پنهان کنند.
به نتایج نظرسنجی آوریل 2023 موسسه «او آر سی» برای انتخابات ریاست جمهوری ترکیه نگاه کنید که در آن آرای کمال قلیچداراوغلو را 48.9 درصد در برابر 41.5 درصد رای رجب طیب اردوغان نشان می دهد.
در این نظرسنجی محرم اینجه نامزد حزب مملکت، 7.2 درصد و سینان اوغان نامزد ائتلاف آتا 2.4 درصد آرا را به خود اختصاص داده اند. (نگاه کنید به نمودار نتایج نظرسنجی آوریل 2023 موسسه «او آر سی» برای انتخابات ترکیه) طیف فکری هواداران محرم اینجه را می توان تا حدودی نزدیک به ائتلاف شش گانه تلقی کرد.
او در انتخابات 2018 رقیب اصلی اردوغان و نامزد حزب جمهوری خلق بود و اکنون از جماعت قلیچدار اوغلو دور شده است.
شاید بتوان گرایش سینان اوغان را که یک ملی گرای آذری تبار است و پیش تر هم در حزب حرکت ملی عضویت داشته، به ائتلاف جمهور نزدیک دانست.
ورود جداگانه این دو به انتخابات به منزله کاهش آرای دو رقیب اصلی یعنی قلیچدار اوغلو و اردوغان تلقی می شود که تا حدودی نامزدی اینجه به زیان ائتلاف شش گانه است.
این احتمال وجود دارد که اگر انتخابات ریاست جمهوری به دور دوم کشیده شود، این دو نامزد به طیف فکری خود بازگردند، مگر آنکه معامله ای بر سر پست مهمی انجام گیرد و برخی معتقدند چنانچه محرم اینجه از چنین پست مهمی اطمینان داشته باشد، به نفع قلیچدار اوغلو کنار می رود یا از او در دور دوم حمایت می کند. ضمن آنکه تضمینی هم نیست که در بزنگاهی اینجه به سوی اردوغان تغییر مسیر دهد.
در بررسی نتایج نظرسنجی ها می توان به نظرسنجی ماه آوریل 2023 موسسه «پلیت پرو» که یک مرکز مطالعاتی اروپایی است، اشاره کرد که شانس قلیچدار اوغلو را بیشتر از اردوغان دانسته است. (نگاه کنید به نمودار نظرسنجی ماه آوریل 2023 موسسه «پلیت پرو») سیر نظرسنجی های یک سال گذشته موسسات مطالعاتی مختلف درباره انتخابات ترکیه به طور قابل ملاحظه ای نزدیک و حتی شبیه به یکدیگر بوده است. موسسه پژوهشی «یونیلم» در ترکیه ژانویه 2022 هنگامی که فشارهای اقتصادی رو به افزایش بود، نظرسنجی ای را با این عنوان که به کدام اتحاد رای می دهید؟ انجام داد که در آن درصد آرای اتحاد جمهوری خلق و حزب خوب هشت درصد بیشتر از ائتلاف حزب عدالت و توسعه و حرکت ملی نشان می دهد.
در این نظرسنجی آرای دیگر گروه های مطرح منتقد ائتلاف حاکم را 15 درصد است و کسانی هم که بلاتکلیف یا مایل به شرکت در انتخابات نیستند هم آورده است که رقم قابل توجهی را شامل می شود. (نگاه کنید به دایره مربوط به پاسخ سوال شوندگان به پرسش موسسه پژوهشی «یونیلم» در ترکیه ژانویه 2022 : به کدام اتحاد رای می دهید).
موسسه «یونیلم» در ابتکار دیگری در همان تاریخ پرسشی با این عنوان که کدام حزب مشکلات ترکیه را حل می کند؟ مطرح کرده بود و نتایج نظرسنجی جالب است و بیشتر شرکت کنندگان در آن حزب عدالت و توسعه را مناسب دانسته اند.
مخالفان در تدارک فرش قرمز
هسته اصلی مخالفان اردوغان در ائتلاف شش گانه به رهبری کمال قلیچدار اوغلو متمرکز هستند. قلیچدار اوغلو تنها چند هفته مانده به انتخابات در اقدامی تامل برانگیز یک تابوی تاریخی - دینی را در ترکیه شکست و گفت: «من علوی هستم».
این اعلام هویت دینی قلیچدار اوغلو با واکنش تند ائتلاف حاکم مواجه شده و حتی اردوغان هم نتوانست خشم خود را پنهان کند و خطاب به رهبر جمهوری خلق گفت چرا بعد از 70 سالگی مذهب خود را نزد افکار عمومی مطرح کردی؟
برنامه انتخاباتی ائتلاف شش گانه منتقدان زیادی دارد و منتقدان می گویند با وجود آنکه بحران اقتصادی ترکیه فرصت جدی برای مخالفان اردوغان فراهم کرده است، اما آنها نیز نتوانسته اند مدل مشخصی برای برون رفت ترکیه از شرایط تورمی و بحران ارزی ارائه دهند.
نقد دیگری که به این ائتلاف وارد کرده اند، چنددستگی نگرش سیاسی آنهاست که ترکیبی از چپ میانه تا ناسیونالیست های راست گرای تندرو به نام حزب خوب و دو حزب راست میانه به رهبری علی باباجان و احمد داود اوغلو از هم فکران پیشین اردوغان، حزب دموکرات و حزب محافظه کار و ملی گرای مذهبی سعادت را تشکیل می دهد.
اما با وجود چندگونگی ائتلاف مخالفان اردوغان باید گفت که این اجماع در تاریخ 20 سال اخیر ترکیه بی سابقه بوده است. تیم شش نفره با توجه به شرایط منطقه ای و جهانی از اولویت های جدید در سیاست خارجی ترکیه با نگاه به غرب سخن می گویند و قلیچدار اوغلو هم گفته است که پس از پیروزی در انتخابات طی دو سال مهاجران سوری را به کشورشان بازمی گرداند.
نگاه رهبران میز شش گانه به مطالبات جوانان و زنان هم توجه ها را جلب کرده است. در کنار این مسئله اقدام ائتلاف شش گانه برای جلب حمایت جریان اصلی طرفدار کردها از نامزدی قلیچدار اوغلو مهم است و وی در ایام نوروز گذشته با رهبران حزب دموکراتیک خلق ها دیدار کرد.
قلیچدار اوغلو برخلاف مرال آکشنر که مخالف هرگونه گفت وگو با دموکراتیک خلق هاست، این حزب را یک نهاد قانونی می داند و از مشارکت کردها در ساختار سیاسی ترکیه حمایت می کند.
آرای حزب دموکراتیک خلق ها در حدود 11 درصد برآورد شده است و چنانچه کردها به طور واقعی از قلیچدار حمایت کنند، راه پیروزی وی حتی در دور اول انتخابات هموار خواهد شد. به غیر از حزب دموکراتیک خلق ها دو جریان چپ کارگری هم از نامزدی کمال قلیچدار اوغلو حمایت کرده اند.
میز شش نفره که به اتحاد ملت هم معروف اند در انتظار یک پیروزی حیرت آور در انتخابات هستند و می گویند انتخابات 14 می، آخرین فرصت برای نجات دموکراسی ترکیه است.
راهبرد و شعار محوری ائتلاف شش گانه در این انتخابات، بازگشت به سیستم پارلمانی و ایجاد نظام پارلمانی تقویت شده است.
اما با وجود همه تلاش هایی که این جبهه و دیگر منتقدان و مخالفان اردوغان برای پایین کشیدن او از اریکه قدرت کرده اند، چشم انداز چنین تغییری بسیار دشوار می نماید.
استیون ای. کوک، ستون نویس در فارین پالیسی تعبیر جالبی دراین باره به کار برده و در یادداشتی تحلیلی نوشته است سخت به نظر می رسد که اردوغان شکست بخورد و تنها دست خداوند می تواند اردوغان را از جایگاهش خارج کند. شاید زلزله ششم فوریه گذشته همین بوده است!
اما از نگاه دیگر اگر ترکیه در مسیر پدیدآمدن شرایط پسااردوغان باشد، چه معنایی برای سیاست خارجی خواهد داشت؟ برخی از مفسران ترک و غربی بر این باورند که ترکیه می تواند بار دیگر دموکراتیک و آماده پیگیری عضویت در اتحادیه اروپا و همسویی بهتر با متحدان خود در ناتو باشد.
نظرسنجی ها حکایت از آن می کند که شرایط داخلی ترکیه در مسیر نوعی تغییر سیاسی سیر دارد.
جدول زیر نتایج نظرسنجی اواسط آوریل 2023 موسسه پژوهشی اروپایی «پلیت پرو» را نشان می دهد که در آن مجموع آرای حزب جمهوری خلق و حزب خوب بالاتر از مجموع آرای عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی است.
جدول مقایسه ای نظرسنجی ماه آوریل با نتایج انتخابات 2018 درصد آرای عدالت و توسعه و حرکت ملی را به نسبت قابل توجهی کاهشی نشان می دهد و برعکس نسبت آرای جمهوری خلق و حزب خوب افزایشی است.
یکی از اصلاحات سال گذشته در قانون اساسی ترکیه که به ابتکار عدالت و توسعه انجام شد، کاهش حد نصاب رای ورود احزاب به پارلمان از 10 درصد به هفت درصد بود.
هدف از این اصلاح در قانون انتخابات پارلمانی ترکیه لحاظ کردن احتمال کاهش آرای حرکت ملی مهم ترین موتلف اردوغان در انتخابات 2023 بوده است که اکنون نظرسنجی ها آرای حرکت ملی را حتی پایین تر از هفت درصد نشان می دهد و اگر در صحنه انتخابات چنین اتفاقی روی دهد، آرایش سیاسی پارلمان را هم تغییر خواهد داد.
در ذیل به نتایج نظرسنجی ماه آوریل سه موسسه معتبر ترکیه درباره انتخابات 2023 نگاه کنید.
نکات قابل توجه در نظرسنجی هر سه موسسه اکسوی، متروپل و ای آر جی، نسبت آرای رو به کاهشی حرکت ملی و آرای کمتر از یک درصد اکثر اعضای ائتلاف شش گانه است.
این احزاب اگرچه شانس کمتری برای راهیابی به پارلمان دارند، اما همین نسبت آرای طرفداران احزاب کوچک در انتخابات ریاست جمهوری تعیین کننده خواهد بود. از طرف دیگر نسبت آرای حزب مملکت محرم اینجه تامل برانگیز است و البته نپیوستن اینجه به ائتلاف قلیچدار اوغلو به زیان این جریان و تا حدودی به نفع اردوغان است و آرای مخالفان را خواهد شکست.
محور کلیدی نظرسنجی های داخلی و خارجی پیرامون انتخابات 2023 ترکیه، نسبت آرای بالای 10 درصدی حزب دموکراتیک خلق هاست و رای کردها می تواند بر نتیجه کلی انتخابات ریاست جمهوری تاثیر مستقیم بگذارد.
چنانچه روند تبلیغات انتخاباتی در مدت باقی مانده بر همین مدار بچرخد و آرای کردها در سبد رای قلیچدار اوغلو ریخته شود، باید چشم به راه آن تغییر اساسی در ساختار سیاسی ترکیه بود و منتظر فرش قرمز در برابر کاخ ریاست جمهوری که این بار نه اردوغان که قلیچدار اوغلو مرد آرام و کهنه کار سیاست بر آن گام می گذارد.
شرایطی که پذیرش آن برای رجب طیب اردوغان و هم فکران ملی گرای وی سخت است، چنانچه ورود حزب عدالت و توسعه به عرصه سیاست و حکومت ترکیه در 2003 حتی برای هم ائتلافی کنونی اردوغان یعنی حزب حرکت ملی هم غیر قابل باور و پذیرش بود، اما زلزله ای بود که رخ داد و شد.
نویسنده: سیامک کاکایی پژوهشگر مسایل ترکیه
شرق
