عید فطر روز خشنودی کسانی است که پس از سی روز تمرین و خویشتنداری، به نور معرفت دست یافته‌اند. انسان مؤمن به جوانه تازه‌ای می‌ماند که در پی یک ماه مراقبت، در زمین وجود خود شکوفا شده و به بار نشسته است. به تعبیر حضرت علی (ع) در این روز، فرشته‌ای ندا می‌دهد بشارت باد بر شما بندگان، که خداوند گناهان گذشته‌تان را آمرزیده است، پس ببینید در دیگر روزهای باقی مانده عمر، چگونه رفتار خواهید کرد.
عید فطر، عیدی همگانی است. در هر نقطه‌ای از جهان که مسلمانان زندگی می‌کنند، این عید گرامی داشته می‌شود. لذا عید فطر در میان اعیاد اسلامی، از ارزش و مرتبت خاصی برخوردار است، همانگونه که در میان ماههای سال، ماه رمضان به دلیل ویژگی‌هایش، ممتاز است. عید فطر، عید اتحاد و همدلی، روز نمایش شکوه و عظمت دین و فرصت نزدیکی با خداست.
عید فطر، جشن پیوند معنوی انسان با خدای خویش است و از سوی دیگر حکایت‌گر ارتباط وی با هم کیشان خود است. حضرت سجاد علیه السلام روز عید فطر را روز جشن و شادی و اجتماع و همیاری مسلمانان نسبت به یکدیگر می‌داند و می‌فرماید: «اللَّهُمَّ إِنَّا نَتُوبُ إِلَیک فِی یوْمِ فِطْرِنَا الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُؤْمِنِینَ عِیداً وَ سُرُوراً، وَ لِأَهْلِ مِلَّتِک مَجْمَعاً وَ مُحْتَشَداً؛ پروردگارا! ما به سوی تو بر می‌گردیم در روز عید فطرمان که آن را برای اهل ایمان روز عید و شادی و برای اهل ملت خودت روز اجتماع و همیاری قرار دادی.»
از همین رو، مسلمانان در روز عید فطر با بخشش و انفاق مال خود، به یاری برادران و خواهران دردمند خود می‌شتابند تا اندوه و ماتم را از چهره آنها بزدایند چراکه به تعبیر علی (ع)، ویژگی مردان الهی این است که نفس خود را به رنج و زحمت می‌افکنند، ولی آسایش را به مردم هدیه می‌کنند. بخشش و همدلی از مواردی است که دین مبین اسلام بر آن تاکید بسیار داشته است. چنانچه یکی از اعمال شب عید فطر دادن زکات فطره است برای یاری رساندن به همنوعان.
مسلمانان در شب قبل از عید فطر، با کنار گذاشتن مبلغی پول به عنوان زکات فطره، خود را برای مراسم روز عید آماده می‌کنند. این سنت الهی که در مقیاس گسترده در امت اسلامی، به اجرا در می‌آید، عاملی ارزشمند برای فقرزدایی و حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی مسلمانان است. زکات به طور طبیعی، نوعی اعتدال و توازن اقتصادی در جامعه پدید می‌آورد و از دامنه فقر و محرومیت می‌کاهد. در واقع پرداخت زکات فطره که با نیت عبادت و تقرب به خداوند متعال انجام می‌شود ، نوعی بهره‌گیری از مادیات برای رسیدن به تعالی معنوی است.
روز عید فطر، آغاز یک راه است. در این راه، اگر انسان بر رفتار و کردار خویش مراقبت داشته باشد، به سلامت به مقصد می‌رسد. عید فطر، عید پیمان با خدا برای پایداری در مسیر هدایت و پاکی است. پس در این عید، هرکس به قدر معرفتی که کسب کرده، به بارگاه الهی راه می‌یابد. مردم در روز عید فطر به پاس یک ماه عبادت خالصانه خالق بی‌همتا و نشستن بر سر سفره بی‌انتهای الهی، نماز شکر به جای می‌آورند و با آوای تکبیر و سپاس، جهان را از معنویت و عشق سرشار می‌سازند.
نماز عید، مهمترین مراسم روز عید است. به بیان دیگر، زیباترین آئین روز عید که عظمت آن را دوچندان می کند، برگزاری نماز عید است. شکوه تکبیرهای پیاپی هنگام ورود به جایگاههای نماز، دلها را متحول و شوق حضور را دوچندان می‌کند. نمازگزاران با چراغ ایمان و هدایت در صفوف به هم پیوسته نماز، در پیشگاه خدای مهربان می‌ایستند و این همه کرامت و بخشش را سپاس می‌گویند.
قنوت نماز عید فطر، شامل پیامها و درخواستهای مهمی است و نمازگزار در آن، خداوند را به عظمت و کبریایی می‌ستاید، بخشش و عفو و رحمت او را به یاد می آورد، بر محمد - آخرین فرستاده خدا - و خاندانش درود می‌فرستد و آرزو می‌کند به خیر و نیکی و زندگی سعادتمندانه‌ای دست یابد که آن بزرگواران به آن دست یافته‌اند. در قنوت نماز می خوانیم:
اَللّهُمَّ اَهْلَ الْکِبْرِیاَّءِ وَالْعَظَمَةِ وَاَهْلَ الْجُودِ وَالْجَبَرُوتِ وَاَهْلَ الْعَفْوِوَالرَّحْمَةِ وَاَهْلَ التَّقْوى وَالْمَغْفِرَةِ اَسْئَلُکَ بحَقِّ هذَا الْیَومِ الَّذى جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمینَ عیداً وَلِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ ذُخْراً و َشَرَفا ً [ و کرامتا ً ] وَ مَزِیْداً اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَ اَنْ تُدْخِلَنى فى کُلِّ خَیْرٍاَدْخَلْتَ فیهِ مُحَمَّداً وَ الَ مُحَمَّدٍ وَاَنْ تُخْرِجَنى مِنْ کُلِّ سُوَّءٍ اَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ الَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَعَلَیْهِمْ اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُک َخَیْرَ ما سَئَلَکَ مِنْهُ عِبادُکَ الصّالِحُونَ وَ اَعُوذُ بِکَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُکَ الْصّالِحُونَ ]] «خدایا اى اهل بزرگى و عظمت / و اى شایسته بخشش و قدرت و سلطنت / و اى شایسته عفو و رحمت / و اى شایسته تقوى و آمرزش / از تو می‌خواهم به حق این روزى که آن را براى مسلمانان عید / و براى محمد صلى‌الله علیه و آله ذخیره و شرف و فزونى مقام قرار دادی / که درود فرستى بر محمد و آل محمد / و مرا در هر خیرى در آوری که محمد و آل محمد را در آن خیر وارد کردی و خارج سازی مرا از هر بدى و شرّى که محمد و آل محمد را از آن خارج کردی - که درودهاى تو بر او و بر ایشان باد - خدایا از تو می‌خواهم بهترین چیزى را که درخواست کردند از تو بندگان شایسته‌ات / و پناه می‌برم به تو از آنچه پناه بردند از آن بندگان شایسته‌ات.»
/ 114
