« اَللّهُمَ صَلِّ عَلی علی بن مُوسَی الِّرِضا المَرُتَضی اَلاِمامِ التَّقیِّ النَّقیِّ وَ حُجَتِکَ عَلی مَن فَوقَ الاَرضِ و َمَن تَحت الثَّری اَلصِدّیقِ الشَّهیدِ صَلاةً کَثیرَةً تآمَّةً زاکِیَةً مُتَواصِلَةً مِتَواتِرَةً مُتَرادِفَة کَاَفضَلِ ما صَلَّیتَ عَلی اَحَدٍ مِن اولیائِکَ.»
«خدایا رحمت فرست بر علی بن موسی الرضا امام با تقوا و پاک و حجت تو بر هر که روی زمین است و هرکه زیر خاک، رحمت بسیار و تمام و با برکت و پیوسته و پیاپی/ بهترین رحمتی که بر یکی از اولیائت فرستادی.»
اول ماه ذیقعده مصادف با سالروز ولادت حضرت فاطمه معصومه (س) خواهر امام رضا (ع) تا یازدهمین روز از این ماه که مزین به ولادت امام رضا (ع) است، در تقویم ملی کشورمان ، دهۀ کرامت نامگذاری شده است.
اعظم شعبانی- «کرامت» به معنای بزرگی و ارزشمندی، به عنوان یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های انسان همواره مورد توجه بوده و در کانون مطالعات مربوط به انسان قرار گرفته است.
این اصطلاح در معنای عام خود بیانگر ارزشمندی و والایی ذاتی انسان و برتری او نسبت به موجودات دیگر است.
هر یک از ادیان، مکاتب وعلوم بشری از زاویه ای خاص به این موضوع نگریسته و ابعاد مختلف آن را بررسی نموده اند.
موضوع کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز مورد توجه قرار گرفته و به همراه اصول بنیادین اسلام مانند توحید، نبوت و معاد ذکر شده است.
دهۀ کرامت، فرصتی را فراهم آورده تا پیروان اهل بیت نه تنها در ایران که در اقصی نقاط جهان، با مفهوم کرامت انسانی و مصادیق آن در فرهنگ و تعالیم اسلامی و در سیرۀ بزرگان دین اسلام ، بیشتر آشنا شوند. این آشنایی مقدمه ای برای برپایی جامعه ای بر مبنای مناسبات صحیح انسانی و اسلامی است.
با دقت در متون دینی روشن می‌شود که ریشه و بنیان کرامت انسان، مبتنی بر اعتقاد ژرف به توحید و ایمان به خداوند متعال و برابری ذاتی انسانها است.
تأمل در این متون بیانگر آن است که آدمی به این دلیل شرافت ذاتی دارد که خداوند او را بر سایر آفریده های خود برتری داده است.
نکتۀ دیگر، تساوی تمام آدمیان در این ویژگی است؛ زیرا همگان مخلوق خدا و به یک اندازه به او محتاج و نیازمندند.
بر اساس آموزه‌های قرآن،هیچ انسانی از آن نظر که انسان است، بر شخص دیگر ترجیح ندارد و تنها تقوا و پایبندی به احکام تابناک الهی ملاک برتری یک فرد نسبت به دیگری است.
چنانکه در سورۀ حجرات آیۀ 13 آمده است: ... إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ: ... گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست؛ خداوند دانا و آگاه است."
این چارچوب اعتقادی که قرآن ترسیم نموده از یک سو تفاوت‌های ظاهری مانند تفاوت در نژاد، جغرافیا، زبان و موارد مشابه را نفی نموده است و از سوی دیگر، آحاد جامعۀ انسانی را علی‌رغم تفاوت‌های ظاهری‌شان به هم پیوند داده است و آنان را مانند یک واحد منسجم می‌شناساند.
راه رسیدن به کرامت در این دیدگاه، تقوی و اطاعت از فرامین الهی است.
به عبارتی برای به دست آوردن کرامت، باید ولایت مطلق خداوند را در جهان پذیرفت و در هر حال با رعایت تقوی از او پیروی کرد.
این بینش در سیرۀ امام رضا (ع) به خوبی مشهود است.
از دیدگاه امام رضا (ع) یکی از راه های کسب کرامت، تقوی وعمل به فرامین الهی است.
از ابراهیم بن عباس صولى نقل شده است:« .. مردى به ایشان گفت: به خدا سوگند که بر روى زمین بزرگوارتر و شریف تر از پدرانت یافت نمى شود. امام رضا (ع) فرمود: تقوا آنان را شرافت بخشیده... »
امام رضا(ع) در تکریم و احترام به دیگران بخصوص اقشار ضعیف، اهتمام بسیارمی فرمود. یاسرخادم امام رضا (ع) درباره بخشی از رفتار و سلوک ایشان می گوید: «هرگاه امام تنها می شد و از مسائل روز مره فارغ می گردید ، اعضای خانواده و اطرافیان را گرد می آورد؛ با آنان سخن می گفت و انس و الفت می گرفت و هرگاه بر سر سفره حاضر می شد ، خرد و کلان و حتی خدمتکاران را فرا می خواند .»
فراتر از رفتار والای انسانی مذکور، رفتاری است که یاسر خادم در روایتی دیگر بازگو نموده است. او می گوید: «امام به خدمتگزاران و کارگران می فرمود: اگر من بالای سرتان بودم و شما در حال خوردن غذا، برنخیزید تا غذایتان پایان پذیرد. بسا می‌شد که امام (ع) برخی از ما را برای کاری فرامی‌خواند، و ما عرض می‌نمودیم: مشغول خوردن غذاست. می‌فرمود: او را واگذارید تا غذایش را بخورد.»
امام رضا (ع) در دوره و عصری چنین تعاملی را با اعضای خانواده و اطرافیان برقرار می کرد که مناسبات اخلاقی و حقوقی به گونۀ دیگری رقم می خورد.
بندگان و کنیزان در این نظام جاهلی از هیچ اختیار و حقی برخوردار نبودند و جرات نزدیک شدن به اربابان را نداشتند؛ اما در خانۀ امام رضا (ع) برسر سفرۀ کرم ایشان می نشستند و امام رضا (ع) با اظهار محبت به آنان اعلام می کرد که شما هم انسان هستید و باید از حقوق اخلاقی و انسانی برخوردار گردید و اگر غیر از این باشد، به شما هم ستم شده است.
مردی از بلخ هنگام سفر امام رضا (ع) به خراسان، خدمت حضرت می رسد و این رفتار را از نزدیک می بیند.
او می گوید: «در سفر خراسان در خدمت امام رضا (ع) بودم. روزی طعام خواست و همۀ خدمتکاران از سیاهان و دیگران را در کنار سفره جمع کرد. گفتم: بهتراست آنها بر سرسفرۀ دیگرغذا بخورند. فرمود: آرام باش. پروردگار همه یکی است. مادرمان حوا و پدرمان آدم و پاداش بسته به عمل است.»
آنچه معیار و شالودۀ اخلاق همزیستی حضرت امام رضا (ع)، به خصوص در روابط با طبقات محروم قرار گرفته است؛ اصل کرامت است.
از دیدگاه امام رضا (ع) که همان دیدگاه قرآن است، هر انسانی دارای شأن و منزلت خدادادی است. لذا در جامعه الهی ارزش و کرامت انسان معیار و مبنای روابط قرار دارد و آنچه به حرمت و کرامت انسانی آسیب بزند، متروک است.
به عنوان نمونه؛ یکی از عواملی که به کرامت انسان آسیب می رساند، سلب آزادی انسان است.
در همین زمینه شخصی به نام زکریا می گوید: "از امام رضا (ع) خواستم تا مرا راهنمایی کند دربارۀ مردی غیر مسلمان که به فقر و گرسنگی مبتلا شده بود و فرزندش را نزد من آورد و گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او بردۀ تو باشد."
امام رضا (ع) فرمود:" انسان آزاد است و آزاده خریده و فروخته نمی شود این کار شایسته تو نیست...."
کلام امام رضا (ع) بیانگر کرامت و اصالت حقوق انسانی است. از نظر امام رضا (ع)، انسان آزاد است و احتیاجات اقتصادی نمی تواند او را بردۀ کسی سازد و آزادی خدادادی او را سلب کند، اگرچه مسلمان نباشد.
این نگرش در رفتار امام رضا (ع) با دیگران به خصوص محرومان که بیشتر در معرض تحقیر و آسیب های ناشی از آن قرار دارند، تجلی یافته است. چرا که در پرتو اخلاق مبتنی بر کرامت است که انسان شخصیت خود را می یابد، مقام خود را می شناسد و مبدأ حرکت های سازنده فردی و اجتماعی می شود.
در مقابل، رفتارهای تحقیرآمیز و در نظر نداشتن جایگاه و شخصیت انسانی منجر به عقدۀ حقارت و از بین رفتن عزت نفس و دیگر پیامدهای زیان بار می گردد.
یکی دیگراز مصادیق تکریم انسان ها در سیرۀ امام رضا (ع)، حفظ آبروی افراد در هنگام بخشش است.
یکی از موقعیت‌هایی که عزت نَفس و کرامت انسانها تهدید می‌شود؛ هنگامی است که فرد به ویژه افراد متمکن در شرایط ویژه، نیازمند مبلغ اندکی می گردند. معمولاُ مطرح نمودن نیاز و درخواست کمک از سوی چنین افرادی برایشان گران و دشوار است!
شخصی به نام «یسع بن حمزه» می گوید:
«به همراه جمعیت فراوانی در محضر امام رضا (ع) بودم و با ایشان گفتگو می‌کردم. مردم نیز از احکام شرعی و حلال و حرام می‌پرسیدند. در این میان شخصی وارد شد. پس از عرض سلام، خود را معرفی کرد و گفت از پیروان شما هستم که از دیار خود به حج مشرف شده‌ام و اکنون هزینۀ راهم را گم کرده‌ام. از شما درخواست کمک دارم تا به شهرم برسم و چون مستحق دریافت صدقه نیستم، پس از رسیدن به دیارم آن مبلع را از طرف شما صدقه خواهم داد.
در این هنگام، امام رضا (ع) از او دل جویی کرد و از وی خواست تا بنشیند. قدری گذشت و افراد حاضر در جلسه ، به جز سه تن از مجلس برخاستند و رفتند. در این هنگام، امام به اتاق دیگر رفت. پس از دقایقی، دستان مبارکش را از بالای در خارج نمود و فرمود: آن مرد خراسانی کجاست؟ عرض کرد: اینجا هستم. فرمود: این دویست دینار را بردار و برای سفر و نیز دیگر مخارج صرف نما و لازم نیست از سوی من صدقه دهی. اکنون بیرون برو تا همدیگر را نبینیم. یکی از حاضران پرسید: فدایت گردم، به او نیکی کردید ومبلغ زیادی بخشیدید. چرا روی ازاو پنهان نمودید؟ فرمود: هرگز دوست نداشتم رنجش درخواست را در چهرۀ او ببینم.»
این اندیشه و رفتار نشان می دهد که کرامت انسانها و احترام به آنها تا چه اندازه نزد بزرگان اسلام از جمله امام رضا (ع) اهمیت داشته است. در یک جمع بندی می توان به این نتایج رسید که در فرهنگ و تعالیم اسلام، انسان در بین سایر موجودات دارای منزلت و شرافت ویژه ای است.
این کرامت ذاتی محور و مبنای بسیاری از حقوق و قوانین و احکام اسلامی است. اخلاق همزیستی در فرهنگ اسلامی نیز همان طور که در سیرۀ امام رضا (ع) آمده با توجه به حفظ کرامت و حرمت مقام انسان تنظیم شده است.
از خداوند می خواهیم که ما را در مسیر نورانی پیامبر(ص) و اهل بیت آن حضرت قرار دهد.
