حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها در بیاناتشان ضرورت استفاده حداقلی از فروش نفت خام را مورد تاکید قرار داده اند.
ایشان در این زمینه در بیاناتی در دیدار دانش‌آموزان و دانشجویان در آبان ماه سال 1397 تصریح می کنند: "یکی از کارهای اساسی که ما در زمینه‌ی مسائل اقتصادی کشور و آینده‌ی کشور باید انجام بدهیم، قطع وابستگی اقتصاد کشورمان به نفت است که این را همه‌ی اقتصاددان‌های وارد و فهیم، نه امروز [بلکه] بارها، سالها گفته‌اند و تکرار کرده‌اند؛ و این یک واقعیّتی است. ما هم همواره به مسئولین گفته‌ایم سعی کنند تا آنجایی که ممکن است، ما اقتصادمان را از فروش نفت خام جدا کنیم. ما که داریم نفت خام را میفروشیم، درواقع ثروتی را و موجودی‌مان را که قابل تجدید هم نیست و تمام میشود، از زیر زمین درمی‌آوریم میفروشیم، پول میگیریم، صرف اداره‌ی کشور میکنیم؛ این غلط است! بایستی این سرمایه را به‌نحوی استعمال کرد، به‌نحوی به کار برد، به‌نحوی مصرف کرد که درآمدِ افزوده داشته باشد؛ ما باید مصرف بهینه بکنیم [از نفت]. یکی از اشکالات مهمّ اقتصاد ما وابستگی است. خب جوانهای مؤمنِ ما، آن کسانی که اهل فکرند، اهل کارند، بنشینند راه‌هایی را پیدا کنند برای اینکه بتوانند کشور را [از وابستگی خارج کنند]... "
امروزه بسیاری از کشورها اعم از نفت خیز و غیر نفت خیز تلاش می کنند به واسطه فرصت ها، ظرفیت ها و استراتژی که برای توسعه صنعتی و اقتصادی خود تعریف و طراحی کرده اند در راستای توسعه این صنعت اقدامات لازم را عملیاتی کنند.
به واقع صنعت نفت برای کشورهای نفت خیز و غیر نفت خیز مهم است چه آنها که با استخراج و فروش آن درآمد مورد نیاز کشور و جامعه خویش را تامین می کنند و چه کشورهایی که با فرآوری مشتقات نفتی، اقدام به بازفروش تولیدات خود می کنند.
«تری لین کارل» در کتابی با عنوان رونق نفتی و حکومت های نفتی، بحران های سیاسی، اجتماعی و چالش های اقتصادی گریبانگیر کشورهای صاحب منابع نفت را نشان می دهد.
در این کتاب به این نکته اشاره شده است که سود اصلی منابع نفتی نصیب کشورها و جوامعی می شود که با پرهیز از خام فروشی و با اِعمالِ تکنیک های خاص بر روی این محصول استراتژیک، موجبات حصول ارزش افزوده ای چند برابری را برای اقتصاد خود فراهم می کنند.
رهبر معظم انقلاب در بیان واقعیت های اقتصاد بدون نفت در سخنانی در دیدار مسوولان نظام در سال گذشته گفتند: "اقتصاد نفتی -یعنی تکیه‌ی اصلی به فروش نفت خام- یکی از عیوب اساسی اقتصاد ما است؛ آن حرفی را که بنده بیست سال قبل گفتم و بعضی از مسئولینِ دولتهای آن روز با نگه کردنِ چه‌جوری! یک لبخندی زدند و از آن عبور کردند که گفتم ما بایستی به جایی برسیم که هروقت اراده کردیم بتوانیم درِ چاه‌های نفتمان را ببندیم، بگوییم آقا، ما میخواهیم سه ماه نفت صادر نکنیم و این در اختیار ما باشد؛ ای کاش میتوانستیم؛ و این ممکن است، این را بعید نباید دانست؛ این چیزی است ممکن. حالا گفته میشود که مشتری‌ها از دست میروند و مانند این حرفها؛ نه، راه‌هایی برای همه‌ی اینها وجود دارد. ما اسیر نفت نباشیم؛ امروز ما اسیرِ نفتیم، ما توی مشت نفتیم؛ نفت هم دست ما نیست. تولیدش دست ما است، [امّا] قیمت‌گذاری‌اش دست دیگران است، امکان فروشش دست دیگران است، تحریمش به دست دیگران است؛ ما در واقع اسیر نفتیم، [ولی] نفت باید اسیر ما باشد، نفت باید در اختیار ما باشد؛ این یک سیاست قطعی است. نفت یک سرمایه‌ی ملّی است. البتّه سالهای طولانی‌ای خواهد گذشت تا این سرمایه تمام بشود امّا خب تمام خواهد شد. ما عادت کرده‌ایم که نفت را یعنی این ذخیره‌ی ملّی را از زیرزمین می‌آوریم بیرون و بدون هیچ ارزش افزوده‌ای میفروشیم. خب اقلّاً کار کنیم، ارزش افزوده برایش درست کنیم؛ هم نفت را، هم گاز را -حالا [برای] گاز یک مقداری [ارزش افزوده در] پتروشیمی و مانند اینها درست میشود امّا نفت همین‌جور دارد میرود- اینها اشکالات اساسی ما است. بایستی وابستگی را روزبه‌روز به نفت کم کنیم."
تاکید بر توسعه شاخص های اقتصادی در بیانیه گام دوم انقلاب
با توجه به اهمیت این موضوع یکی از نکات کلیدی در بیانیه گام دوم انقلاب، تاکید بر توسعه شاخص های اقتصادی و کاهش وابستگی اقتصاد به نفت است.
«علی‌نقی مشایخی» بنیانگذار دانشکده اقتصاد دانشگاه شریف دربیان اهمیت این موضوع تصریح می کند: "دو ضرورت در این زمینه وجود دارد، اول اینکه نفت و گاز منابع تجدیدناپذیر هستند و هر چه وابستگی کشور و نیاز به صادرات آنها بیشتر شود، زودتر تخلیه شده و دیر یا زود نمی‌توانند، جوابگوی نیاز کشور باشند. کشوری که اقتصاد وابسته به نفت دارد، با کاهش درآمدهای نفتی گرفتار شده و باید با سختی از آن عبور کند و نکته دوم اینکه وقتی اقتصاد کشور به شدت به نفت وابسته بود، هرگاه که قیمت نفت به دلایل سیاسی، تغییر تکنولوژی یا نوسانات اقتصاد جهانی با کاهش مواجه شود، این موج نوسانات، زندگی اقتصادی کشور را مختل می‌کند، بنابراین لازم است اقتصاد کشور از نفت جدا شود."
برای رسیدن به این هدف باید تولید داخلی بهبود یابد وبرای افزایش ارزش افزوده محصولات داخلی و همچنین صادرات آنها تلاش شود و با برنامه ریزی از اقتصاد متکی به نفت فاصله گرفت.
در صورت حصول سیاست های اقتصاد مقاومتی و فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی، قدرت چانه زنی ایران در مناسبات بین المللی نیز تقویت خواهد شد و به تبع آن بسیاری از نارسایی ها و گرفتاری های اقتصادی کشور مرتفع می شود.
تجربه خام فروشی نفت؛ نشان می دهد، نفت ابزاری با قدرت پایدار برای رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده در بلند مدت محسوب نمی شود.
بیان این واقعیت ها به معنای کم ارزش بودن نفت نیست. قطعا این ماده ارزشمند یک تکیه گاه مهم برای کشورهایی محسوب می شود که از آن برخوردار هستند. اما زمانی می توان از این محصول استراتژیک به نحو شایسته در راستای توسعه اقتصادی بهره بُرد که با برنامه ریزیِ هوشمندانه، نفت به عنصری مُوَلِد در صحنه اقتصادی کشورهای برخوردار تبدیل شود.
فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی به معنای مُهر و موم کردن چاه های نفتی و امتناع مطلق از فروش آنها نیست؛ بلکه باید با برنامه های مدون و اصولی، درآمد حاصله از فروش نفت به توسعه تولید منتهی شود.
قطعا در چنین شرایطی نفت نه تنها یک معضل نیست، بلکه سکوی پرتابی برای جهش فزاینده اقتصادی در حوزه های گوناگون محسوب خواهد شد. فروش نفت و مواد خام معدنی که فاقد ارزش افزوده هستند باید تبدیل به کالا با محتوای دانش شده و آن کالا صادر شود، تا برای کشور ارزش افزوده به همراه داشته باشد. لذا در بخش‌هایی که پایه تولیدی وجود دارد، مانند پتروشیمی و معادن فلزی می توان با کار بر روی محصولات جدید ارزش افزوده ایجاد کرد.
«محمدرضا بهرامن» کارشناس مسایل اقتصادی، با اشاره به آسیب پذیری اقتصاد نفتی می گوید: "در صورت سرلوحه قرار دادن اقتصاد مقاومتی و افزایش توان تولید داخلی، آسیب پذیری و مشکلات اقتصادی کشور در مواجِهِ با شوک ها و تکانه های اقتصادی به حداقل ممکن کاهش می یابد."
این ملاحظات نشان می دهد در یک اقتصاد دانش بنیان، خام فروشی چه در حوزه نفتی و چه در عرصه معادن و دیگر منابع طبیعی پذیرفتنی نیست.
البته این واقعیت را نیزباید پذیرفت که فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی، امری نیست که بسرعت و در یک دوره کوتاه محقق شود. برای اقتصادی که چندین دهه به نفت وابسته بوده قطع یکباره اتکای به نفت شوک آور و خسارت بار خواهد بود.
نویسنده: مهرداد هاشمی
تهیه شده در «گروه ایران و خاورمیانه» اداره کل خبر و تفسیر برون‌مرزی
116
