استان خراسان در شرق کشور تا سال 1383هجری شمسی (2004. م) بزرگ‌ترین استان ایران بود، اما پس از آن به استانهای خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی تقسیم شد.
این منطقه یکی از مراکز و خاستگاه های بزرگ تمدن ایرانی است و نقش آن در تکوین وتدوین هنر اسلامی به خصوص در دوران طلایی اسلام (سده های 4 و 5 هجری / 10 و 11 میلادی) بسیار ارزشمند است.
مردم استان خراسان، همانند دیگر ایرانیان به آداب و رسوم عید باستانی نوروز پای بند وعلاقه مند هستند و از چند هفته مانده به این جشن کهن با خانه تکانی و تهیه لباس نو و همچنین آماده کردن سفره هفت سین و کاشتن سبزه به استقبال این جشن ملی می روند.
رسم خانه تکانی
روزهای پایانی هر سال، سنت کهن خانه تکانی در منازل خانواده های ایرانی رنگ تازه ای به خود می گیرد و اعضای خانواده به گَردگیری و شستن خانه و وسایل آن می پردازند و به پیشواز بهار و نوروز باستانی می روند.
خراسانی ها به مانند دیگر مردم سرزمین متمدن ایران بر این باورند همان گونه که بهار نماد طراوت وشادابی و سرسبزی است و در این فصل رنگ و روی طبیعت عوض می شود، ما انسان ها نیز باید عوض شویم. یعنی تیرگی ها را از ذهنمان بیرون کنیم، ناپاکی ها وکدورت ها را از دلمان دور بریزیم، از طبیعت پند واندرز بگیریم و شکرگزار نعمت های خداوند باشیم.
رسم خانه تکانی در بین مردم خراسان به خصوص در روستاها، بر مبنای تعاون و همکاری است یعنی اغلب همسایه ها وخانواده ها به کمک هم می آیند و منازل یکدیگر را به نوبت تمیز می کنند.
پخت سمنو
یکی از مهم ترین نمادهای نوروز ایرانی سفره هفت سین است. برسر این سفره زیبا و رنگارنگ، جدای از هفت خوراکی خاص این سفره، مواد خوراکی های متنوع دیگری وجود دارد که عمدتاً بانوان اقوام مختلف ایرانی قبل از سال نو نسبت به تهیه آنها اقدام می کنند.
یکی از این مواد خوراکی خوشمزه که با زحمت فراوانی تهیه می شود سمنو است که در بسیاری از مناطق مختلف ایران با آداب و رسوم ویژه ای قبل از نوروز تهیه می شود.
بانوان زحمت کش خراسانی 40 تا 50 روز مانده به نوروز ظرف هایی وسط حیاط یا پشت بام می گذارند تا از آب باران پر شود. سپس مقداری گندم در پارچه سفید و نازک می ریزند و در آب باران قرار می دهند تا جوانه بزند.
بعد جوانه های گندم را آسیاب کرده و با آرد معمولی مخلوط می کنند. چند روز مانده به سال نو نیز آرد را با موادی مانند شیره خرما و گلاب و بادام ترکیب کرده و با نیت خیرو برکت در دیگ های مسی روی آتش می گذارند تا پخته شود.
پس از آماده شدن سمنو مقداری از آن را برای سفره هفت سین و همچنین پذیرایی از میمانان نوروزی نگه می دارند و باقی مانده را نیز بین همسایگان و خویشاوندان خود تقسیم می کنند.
رسم شاه مولایی
مردم خراسان مانند دیگر ایرانیان برای استقبال از سال نو آیین های ویژه و پسندیده ای هم دارند. یکی از آداب و رسوم خاص ساکنان خراسان جنوبی قبل از فرارسیدن جشن نوروز رسم شاه مولایی است.
در این رسم چند روز مانده به نوروز، معتمدان محل با مراجعه به افراد خیر و کسانی که از نظر مالی بی نیاز هستند اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز، مستمندان می کنند.
رسم حنابندان
یکی دیگر از مراسم مردم خراسان جنوبی در استقبال از بهار و نوروز، رسم حنابندان است. بنا بر این رسم مردم این خطه از سرزمین ایران و عمدتاً بانوان با رنگ کردن موی سر و انگشتان خود با حنا به استقبال نوروز می روند.
مردم خراسان جنوبی بر این باورند که حنا بستن سنت دینی است و مایه شادابی و احساس جوانی وزنده دلی می‌شود و چون در روز نوروز باید شاد و سرحال بود، حنا می‌بندند.
جشن چهارشنبه سوری، شال اندازی و کوزه شکنی
یکی از جشن های ایرانیان در پیشواز از نوروز و بهار، جشن آخرین چهارشنبه سال یا چهارشنبه سوری است که در جای جای سرزمین ایران با آیین های ویژه ای برگزار می شود.
یکی از سنت های قدیمی و ویژه که هنوز در بیشتر شهرهای خراسان شمالی در شب چهارشنبه سوری رایج است و نوجوانان و جوانان علاقه زیادی به اجرای آن دارند آیین ملاقه زنی است. آنها با پوشاندن سر وصورت خود، ملاقه به دست به پشت در خانه ها می روند و با خواندن ترانه های محلی، آمدن بهار را نوید داده و از صاحب خانه طلب عیدی می کنند.
شال اندازی نیز یکی دیگر از مراسم های جذاب چهارشنبه سوری در این مناطق است. بر اساس این رسم کهن، جوانان خراسانی پس از مراسم آتش افروزی، به پشت بام همسایگان خود رفته و دو شال بلند رو به یگدیگر وصل می کنند و ازایوان خانه همسایه به پایین می اندازند و از صاحب خانه در خواست عیدی می کنند. سپس اهالی خانه خوراکی هایی را داخل شال گذاشته و آن را می بندند و جوانان هم با شور و شوق شال را به سمت بالا می کشند و در پایان شیرینی های جمع شده را در بین حاضران تقسیم می کنند.
یکی دیگر از سنتهای کهن خراسانی ها در شب آخرین چهارشنبه سال مراسم کوزه شکنی است. طبق این رسم مقداری زغال، نمک و یک سکه کم ارزش را در کوزه ای می اندازند و دور سر اعضای خانواده می چرخانند. نفر آخری که کوزه به دستش می آید آن را دور سرخود چرخانده و بعد روی پشت بام خانه می رود و کوزه را به نیت دور شدن درد وبلا از اعضای خانواده داخل کوچه می اندازد تا بشکند.
مراسم میر نوروزی یا نوروز خان
مراسم میر نوروزی یا نوروز خان یکی از آیین های بسیار کهن و زیبای مردم خراسان در جشن نوروز است که بیشتر در روستاها و مناطق عشایری برگزار می شود.
در این نمایش طنز که امروزه عمدتا در روستاها برگزار می شود، فردی تنومند و شوخ طبع با ظاهری آراسته به صورت نمادین و موقت به عنوان حاکم روستا انتخاب می شود.
او سوار بر اسب با لباس های مخصوص شروع به حکمرانی و دریافت مالیات و جمع آوری هدایا از اهالی روستا می کند. عده ای نیز در این مراسم با نواختن دهل و سرنا و خواندن آوازهای محلی و پایکوبی، نوروز خان را همراهی می نمایند. در دوره حکومت میرنوروزی بسیاری از دستورهای او جهت فراهم ساختن شادی و نشاط و سرگرمی مردم است.
پس از پایان ایام نوروز، در روز سیزدهم نوروز اهالی روستا با نواختن دهل و سرنا حاکم را به داخل حوض آبی انداخته و پس از بیرون آوردن از حوض، لباس های ویژه خانی را از تنش در آورده و لباس دیگری بر تن او می کنند و می گویند که خانی شما به پایان رسیده است.
پخت آش جوشواره
یکی دیگر از آداب و رسوم نوروز که عموماً در میان مردم خراسان رضوی به چشم می خورد، پخت آش مخصوص محلی با نام «جوشواره» (جوش پره) است. برای تهیه این آش که زحمت و زمان زیادی را می طلبد، بانوان این منطقه ابتدا خمیر آرد گندم را پهن کرده و به صورت برگ (ورق) درمی‌آورند و میانش را با پیاز خورد شده و عدس و نخود پخته شده و له شده و ادویه و پر می کنند.
عده ای گوشت و گردو نیز اضافه می کنند و برگ خمیر را روی همدیگر به صورت مثلث یا مستطیل تا می‌زنند و محکم بر روی هم فشار می‌دهند تا باز نشود. سپس آن را در داخل آب جوش می‌گذارند تا پخته شود.
در پایان بعد از جوش افتادن آش مقداری کشک سابیده نیز به آن اضافه می‌کنند و در نهار اولین روز سال جدید که عموماً با گردهمایی های خانوادگی همراه است، می گذارند تا شادابی و همبستگی را در روزهای آغازین سال جدید تجربه کرده و تا آخرین روز سال با دلی خوش روزگار خود را بگذرانند.
پخت نان و انواع شیرینی محلی
نان در فرهنگ ایرانیان از جایگاه مقدس و ویژه ای برخوردار است وهمگان آن را به عنوان نماد برکت و رزق و روزی می شناسند.
در خانواده های خراسانی به ویژه در روستاها رسم است که دو سه روز قبل از تحویل سال نو مقدار زیادی نان خانگی می پزند زیرا معتقدند که در موقع تحویل سال نو، سفره هر خانه ای باید پر از نان باشد تا برکت و فراوانی در سال جدید روانه زندگی و کاشانه آنها شود.
زنان کدبانوی خراسانی قبل از عید نوروز نان و انواع شیرینی محلی را برای سیزده روز نوروز می پزند و معتقدند در این ایام نباید نان از بیرون خریده شود.
مراسم علفه
مراسم علفه یکی دیگر از آیین های سنتی پسندیده در خراسان و عمدتاً در منطقه خراسان شمالی است که یک روز قبل از سال تحویل برگزار می شود. در روز علفه که همان آخرین روز سال است، مردم خراسان به منزل کسانی که عزیزانشان را تازه از دست داده اند می روند و با بردن سمنو و سبزه، سالی به دور از غم برای آنها آرزو می کنند و با خواندن فاتحه نیز برای درگذشتگان طلب آمرزش می کنند.
در خراسان جنوبی نیز مراسم روز علفه طی دو روز برگزار می شود. درعلفه کهن که در آخرین روز سال است مردم با حضور بر سر مزار درگذشتگان خود قرآن و فاتحه خوانده و خیرات می کنند و در روز علفه دوم که در آغاز سال نو برگزار می شود پس از تلاوت قرآن در مساجد و آغاز سال جدید در این مراکز عبادی، به خانه برگشته و به دیدن بزرگترها می روند.
بدین سان علفه آیینی ویژه است که در آن هم یاد و جای رفتگان سبز می شود و هم سنتی زنده و سبز برای زنده ها و سبزی زندگی است.
برپایی سفره هفت سین
یکی دیگر از رسوم زیبای ایرانی در جشن نوروز برپایی سفره هفت سین است. سفره هفت سین یکی از زیباترین جلوه های نوروز ایرانی است که در لحظه تحویل سال نو اعضای خانواده های ایرانی را به دور هم جمع می کند.
این سفره رنگارنگ که به نماد روشنایی و برکت در همه خانه های ایرانیان پهن می شود در میان مردمان خراسان نیز زیبایی های خاص خود را دارد. آنها هنگام آغاز سال جدید، اسپند در آتش می ریزند و در هر اتاقی چراغ یا شمعی روشن می کنند و در اتاق پذیرایی سفره سفیدی پهن کرده و دو عدد چراغ یا شمع، یک جلد قرآن و یک آینه قرار می دهند. جلو آینه نیز چند دانه گندم می پاشند و روی آینه هم یک تخم مرغ گذاشته تا زمان تحویل سال نو، تخم مرغ روی آینه بچرخد.
ظرف عسل به نیت شادکامی و نان سنگک به نشانه فراوانی نعمت و سینی هفت سین نیز به نیت تندرستی و برکت زینت بخش سفره نوروزی خراسانی هاست.
مردمان با اصالت خراسان پس از چیدن سفره هفت سین یک کاسه پر از آب هم در گوشه ای می گذارند و روی آب چند ساقه سبزه و یک عدد نارنج می اندازند و مقداری شیرینی و یک بشقاب سبزی پلو و ماهی هم کنار سفره قرار داده و سپس تمام درهای اتاق ها و در کیسه های برنج را باز می گذارند و با خواندن دعا و کنار گذاشتن صدقه منتظر می نشینند تا سال نو تحویل شود.
در باور مردم این خطه از سرزمین کهن ایران اگر آغاز سال نو و نوروز در روز شنبه باشد (مثل امسال) آن را خوش یمن و مبارک تر می دانند و عده ای در آن روز از شهر خارج می شوند و آش رشته می پزند و تا نزدیک غروب در سبزه زارها به تفرج می پردازند.
حضور در حرم مطهر رضوی در هنگام تحویل سال
اما بر اساس یکی از خاص ترین مراسم نوروزی که در استان خراسان و در شهر مشهد اتفاق می افتد، براساس سنتی زیبا و پسندیده بیشتر خانواده های خراسانی، لحظه تحویل سال نو در صحن و بارگاه مقدس امام رضا (ع)، هشتمین پیشوای شیعیان حضور پیدا می کنند تا سال جدید را در خدمت آن حضرت و با گوش دادن به آیین نقاره خوانی حرم مطهر امام هشتم (ع) تحویل کنند.
مردم خراسان بویژه مردم شهر مشهد مقدس پس از به جای آوردن مراسم تحویل سال نو در حرم امام رضا(ع) برای بازگشت به منزل نیز آیین خاص خود را دارند. آنها مقداری سبزی تازه و یا نان به عنوان برکت خانه تهیه کرده و با در دست داشتن آن پا به خانه می گذارند.
دید و بازدید کوچکترها از بزرگترها
نگاهی به آداب و رسوم نوروزی خراسان نشان می دهد که در میان تمامی رسوم مردمان این دیار شوق همبستگی و دیداربزرگترها بیش از دیگر رسوم زنده و تازه است و هنوزهم کوچکترها در روز عید نوروز از بزرگترها عیدی می گیرند و بزرگترها روز اول عید را در خانه می مانند تا کوچکترها به دیدار آنها بیایند.
روز اول نوروز در میان خراسانی ها همانند دیگر ایرانیان با دید و بازدید کوچکترها از بزرگترها و دست بوسی بزرگان آغاز می شود.
حاضران در مجلس در کنار عزیزان خود برای سلامتی یکدیگر و آمرزش رفتگان دعا می کنند و بعد از تبریک عید نوروز، کام خود را با کلوچه های محلی شیرین می کنند هنوز هم بزرگترها در بعضی مناطق خراسان طبق سنت قدیم یک بشقاب شیرینی به همراه گندم برشته شده ونخود چی کشمش و تخم مرغ رنگی و سکه به کوچکترها هدیه می دهند.
جشن سیزده بدر
ایرانیان جشن نوروز را در سیزدهمین روز از بهار و ماه فروردین با آیین های خاصی بدرقه می کنند. مردم خراسان و عمدتاً خراسان شمالی نیز در این روز چند حبه قند را در لابلای سبزه ای که روز اول عید در سفره های هفت سین خود قرار داده بودند می گذارند و پس از گره زدن سبزه ها آن را در داخل آب روان نهر یا رودخانه ای می اندازند به این امید که این آب جاری و روان برکتی برای افزایش محصولات کشاورزی باشد.
در روز سیزدهم نوروز خانواده های خراسانی به همراه خویشاوندان خود اطراف یک سفره بزرگ جمع می شوند و با خوردن غذاهای محلی و سنتی و همچنین انجام بازی های خاص مناطق خودشان و خواندن آواز و پایکوبی این روز را جشن میگیرند و نوروز را با آرزوی سالی پر از برکت و به دور از غم وناامیدی بدرقه می کنند.
در این روز معمولا آش می پزند و در پایان هم دختران دم بخت نیت کرده و سبزه ها را به آب می اندازند و با امید داشتن سالی خوب و آینده ای روشن به خانه هایشان برمیگردند.
رسم جالبی که در روز طبیعت در میان مردمان خراسان شمالی رایج است این است که معمولا مادران و دختران از کنار رودخانه ها و جوی آبها، بوته های گیاه پونه را می چینند و جمع می کنند و شب 13 بدر یک نوع غذای محلی به نام کوکوی پونه آماده می کنند.
117
بیشتر بخوانید:
نوروز اقوام؛ کردها
نوروز اقوام؛ آذری‌ها
نوروز اقوام؛ ترکمن‌ها
نوروز اقوام؛ استانهای جنوبی کشور
نوروز اقوام؛ لرستان
نوروز اقوام ایرانی؛ بلوچستان
نوروز اقوام؛ گیلکی‌ها
