اولین آشنایی انسان با موسیقی از طریق صداهای طبیعت مانند صدای باد، پرندگان، رعد و برق بوده است. بعد از آن از حنجره برای تولید آواهای موسیقایی استفاده کرده که لالایی مادران برای فرزندانشان یکی از زیباترین نواهای موسیقی است.
سپس انسان در پی خلق کردن ابزارهای تولید صدا رفت و با ایجاد حفره در لوله های مخصوص نوای زیبایی تولید کرد و در پی آن قابلیت تشدید صوت در کاسه خالی را کشف کرد و با بستن زه، آن را به ارتعاش در آورد و کم کم ابزارهای موسیقی را تکامل بخشید.
در مجموع موسیقی جهان متمدن، تحولات بسیاری در دوره های مختلف دیده و در هر دوره، هنرمندان والا مقام، آثار جاودان و فراموش نشدنی به بشریت تقدیم کردند.
هفت اورنگ؛ معرفی موسیقی محلی ایران
انواع موسیقی ایرانی از جمله موسیقی مقامی، موسیقی ردیف و دستگاهی و موسیقی فولکلور در کنار هم موسیقی ملی ایران را تشکیل داده اند.
موسیقی زیبایی از آثار «کیوان ساکت» با نام «رقص گیلک»
دستگاه، گوشه و مقام در موسیقی ایرانی به چه معنی است؟
هر دستگاه از تعدادی گوشه که به ترتیب معینی پشت سر هم قرار گرفته اند تشکیل شده است.
گوشه ها در حقیقت، ملودی های کوتاهی هستند که شما در یک ساز و آواز یا تکنوازی سازی معمولاً می شنوید. مجموعه گوشه ها در کنار هم شالوده یک «دستگاه» را بوجود می آورند.
واژه «دستگاه» به احتمال زیاد از زمان سلسله قاجاریه (1796 - 1925) در موسیقی ایرانی متداول شده است.
این کلمه در حقیقت جایگزین واژه «مقام» شده، که تا پیش از آن ساختار موسیقی ایران را تشکیل می داده است. در زمان ناصر الدین شاه قاجار توجه خاصی به موسیقی ایرانی می شد.
در این دوره «مقام‌های» ایرانی تحت عنوان «دستگاه ها» بازآرایی شدند و دستگاه‌ها خود به قطعات کوچکتری تقسیم می شوند که می شود هر کدام را جداگانه آموزش داد و به آن «ردیف» (Radif) گفته می شود.
دستگاه خود از دو کلمه «دست» و «گاه» ترکیب یافته است. در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز (بَند) بوده است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر مقامی شکل خاص خود را دارد.
بیشتر منابع معاصر هفت دستگاه را برای موسیقی ایرانی قائل هستند و علاوه بر آن، پنج آواز را نیز مطرح می کنند که هر کدام زیرمجموعهٔ یکی از این هفت دستگاه است. این دستگاه ها عبارتند از هُمایون، ماهور، شور، سه گاه، چهارگاه، راست پنج گاه و نوا.
در میان دستگاه های ایرانی شور از همه بزرگ تر است.
هر یک از دستگاه ها دارای تعدادی آوازهای فرعی است ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی است که هر یک به تنهایی استقلال دارد. از جمله این آوازها می توان به ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی اشاره کرد.
قطعه ای زیبا از «استاد محمدرضا لطفی» در دستگاه شور
یکی از کهن ترین دستگاه های موسیقی ایرانی «سه گاه» نام دارد.
این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که در آن امیدواری نیز وجود دارد مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم انگیز و حزن آور است و دارای گوشه هایی است که مهمترین آن ها عبارت اند از گوشه زابل، مویه، کرشمه، حصار، مغلوب و مخالف.
قطعه ای زیبا در دستگاه سه گاه، اثر «اسد الله ملک»
و اما سومین دستگاه موسیقی سنتی ایران «دستگاه چهار گاه» نام دارد. این دستگاه مخصوص سحرخیزها است و به صبح تعلق دارد.
با گوش دادن موسیقی در دستگاه چهار گاه احساس کسالت و بی حوصلگی از شما دور می شود و آماده شروع کار و زندگی می شوید.
«سلام صبحگاهی» از ساخته های «حسن کسایی» در دستگاه چهارگاه
استاد کسایی درباره نحوه ساخت این قطعه گفته است "در اصفهان و زیر یکی از گذر(تیمچه)ها مردی لوتی مسلک بود که بسیار مورد احترام همگان بود، هرگاه کسی به او سلام می کرد ایشان با ریتم خاصی می گفت، سلام علیییکم! و تکرار مکرر و پی در پی آن ملودی خاصی را ایجاد می کرد."
این شد که ساخت قطعه «سلام صبحگاهی» به ذهن استاد کسایی رسید.
و اما نوبت معرفی دستگاه همایون است.
دستگاه همایون از جمله دستگاه های موسیقی بسیار محبوب ایرانیان است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای دارد.
در موسیقی زورخانه ای نیز از دستگاه موسیقی همایون استفاده می شود که این از ویژگی های منحصر به فرد این دستگاه است.
«آواز شوشتری» و «آواز بیات اصفهانی» در زیرمجموعه و از ملحقات دستگاه همایون هستند.
بزرگان موسیقی این دستگاه را بیان کننده تداوم زندگی، اتحاد، عشق و عاشق و معشوق و توحید می دانند و به دلیل این حس زیبای دستگاه همایون، آن را «دستگاه عشاق» می نامند چرا که حزنی اسرار آمیز و شوری خاص دارد.
در حقیقت موسیقی دستگاه همایون بسیار غمگین اما باشکوه است.
این دستگاه گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود.
نوای زیبایی از دستگاه همایون در گوشه «بیداد» و آواز«علیرضا افتخاری»
دستگاه «ماهور» (Dastgāh-e Māhur)
«ماهور» در زبان فارسی به دو معنی استفاده می شود. نخست این که به تپه های به هم پیوسته در دامنه کوه ماهور گفته می شود و علاوه بر آن ماهور نام گلی نیز هست که به (Mullein) معروف است. اما در زبان موسیقی، ماهور یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که در میان علاقمندان به موسیقی بسیار محبوب است.
این دستگاه جزء مفصل ترین دستگاه های ایرانی و بسیار گسترده است که گوشه‌های بسیاری را در خودش جای داده است. در نیایش های کهن فارسی، نغمه ای به نام «ماخور» وجود داشته که همین امر باعث شده که گروهی معتقد باشند که این واژه از این نغمه کهن گرفته شده است.
برخی موسیقی دانان معتقدند، ماهور همان گام بزرگ یا ماژور (Major Scale) در موسیقی غربی است. این دستگاه حدود 50 گوشه دارد و به علت حالت و ملودی که دارد اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود.
قطعه ای زیبا در دستگاه ماهور به نوازندگی سه تار «مهدی کمالیان»
دستگاه «نوا»
«نوا» آهنگی ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد غمگین است. معمولاً در آخر مجالس موسیقی نواخته می شود و اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را برای نوا انتخاب می کنند که تأثیر بسیار زیادی در شنونده ایجاد می کند. از ماندگارترین آثاری که در دستگاه شور اجرا شده است، می توان به «چهره به چهره» محمد رضا لطفی، «نی نوا» (Neynava) اثر حسین علیزاده و ... اشاره کرد.
برخی از اساتید مانند «علینقی وزیری» و «روح الله خالقی»، نوا را مشتق از شور شناخته اند، اما در واقع این دستگاه دارای تفاوت هایی در نت شاهد و ایست و همچنین در شخصیت مستقل آوازی است.
(در موسیقی ایرانی نُت شاهد، نُتی است که در گردش ملودی بیشتر از دیگر صداها به گوش می‌رسد.)
«نی نوا» از آثار زیبای «حسین علیزاده» که به گفته علیزاده «نی‌نوا، روایت نی است. داستان موسیقیایی «بشنو از نی چون حکایت می کند.»
دستگاه «راست پنجگاه»
این دستگاه یکی از پیچیده ترین و در عین حال آسان ترین دستگاه های ایرانی است. پیچیده است، زیرا از نظر پرده بندی (fret) شبیه ماهور است و کار شنونده را برای تشخیص سخت می کند و در عین حال دستگاهی راحت است، زیرا این دستگاه ترکیبی از سایر مقامات موسیقی ایرانی است به طوری که با آن می توان به آوازها و دستگاههای دیگر وارد شد. از این رو می توان تمام حس و حالی که در دستگاههای موسیقی ایرانی وجود دارد را با راست پنج گاه ایجاد کرد. گوشه های نوا نیز دارای لطافت و ظرافت‌هایی است که احساس آرامش خاصی را در انسان ایجاد می‌کند. این دستگاه به گونه ای است که انگار فردی خردمند به فرزندان خود پند و اندرز داده و آنان را نصیحت می کند.
تصنیف «مقام صبر» با صدای «علیرضا افتخاری» از ساخته های «پرویز مشکاتیان»
مهدیس حسینی لاریجانی
