خزر دریایی بسته محسوب می شود و به همین علت مقابل عامل های ضد محیط زیستی به شدت آسیب پذیراست. این مسئله کشورهای ساحلی خرز را تا حدودی به تکاپو وا داشته است. پنج کشور حاشیه دریای خزر حدود 14 سال قبل در 5 نوامبر 2003 میلادی در تهران گردهم آمدند و کنوانسیون محیط زیست دریای خزر یا تهران را امضا کردند.
این کنوانسیون به منظور حفظ منابع زنده دریای خزر و با تاکید بر همکاری میان دولت های ساحلی خزر و سازمان های بین المللی مربوطه و با هدف حفاظت و نگهداری محیط زیست دریایی خزر امضاء شد همکاری مشترک برای احیای محیط زیست دریای خزر، کنترل آلودگی آن، مدیریت سواحل و برداشت‌های پایدار از ذخایر خاویاری و حفاظت از دیگر گونه‌های جانوری و گیاهی موجود در آن از دیگر اهداف این کنوانسیون است.
اکنون این کنوانسیون به اجرا در آمده اما ارزیابی ها در باره نتایج آن کامل نیست. از اینرو یکی از اهداف نشست اعضای این کنوانسیون در بندر انزلی تشکیل کارگروه ارزیابی وضعیت محیط زیست دریایی و تبادل اطلاعات با هدف استفاده بهینه از توسعه پایدار دریای خزر است.
دریای خزر با نظام محیط زیست استثنایی اش، آبزیان و جانداران گوناگونی را در خود جای داده، ولی آنچه موجب اهمیت این دریا و در عین حال تشدید آلودگی محیط زیست این دریا شده، منابع نفتی خزر است.
عوامل دیگر هم نظیر توسعه ناهمگون زیرساختهای فیزیکی شهری و دگرگونی خطوط ساحلی، بهره‌برداری نامناسب از منابع شیلات، فعالیتهای کشاورزی با استفاده از آفتکشها، کود و سایر مواد شیمیایی کشاورزی نیز هر یک به نوعی سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی در سواحل خزر شده است. نبود مدیریت پسابهای مراکز صنعتی نیز در این میان سبب شده سالانه هزاران لیتر فاضلاب وارد دریای خزر شود.
رودخانه ولگا نیز که بخش قابل توجهی از آب خزر را تأمین می‌کند با مواد آلاینده ای که با خود می آورد، آلودگی این دریا را به شدت افزایش داده است. به این مجموعه عوامل می بایست آلودگی ناشی از فعالیت تاسیسات نفتی و دکل‌های پوسیده، را نیز افزود که بر محیط زیست خزر سایه انداخته اند. با وجود سرازیر شدن میلیارد‌ها دلار سرمایه‌گذاری خارجی، بسیاری از چاه‌های نفت دوره اتحاد شوروی باقی مانده‌اند. سالانه هزاران تن مواد نفتی از این چاه ها وارد دریای خزر می‌شود که تهدید جدی برای محیط زیست سواحل خزر است.
البته وابستگی اقتصاد کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان به درآمد صادرات نفت، سبب شده نوسازی چاه ها و خطوط لوله‌های نفت و گاز مورد توجه جدی قرارنگیرند؛ مسأله ای که می توان گفت شرایط زیست‌محیطی دریای خزر را تغییر داده است بخشى از مواد نفتى وارد شده در دریاى خزر به سرعت تبخیر شده، وارد هوا می‌شود و آن را هم آلوده مى‌کند.
بخش دیگر هم روى آب شناور می‌ماند و خوراک ماهیان و سایر آبزیان می‌شود. در همه کشورهای حاشیه دریاى خزر، به منظور توسعه فعالیتهای کشاورزی و اقتصادی دخالتهایی نامعقول در اکوسیستم دریاى خزر و حوزه آبریز آن صورت گرفته که این مسئله نیز آثار زیان‌بار و جبران ناپذیری بر تنوع زیستی و محیط زیست این دریا گذاشته است.
از اینرو کشورهای ساحلی خزر تلاش‌های خود را در گام اول متوجه رسیدن به توافق کامل در بهره‌برداری از منافع مشترک و مقابله با تهدیدهای مشترک ناشی از خطرهای زیست‌محیطی، کرده اند که شرط لازم و ضروری بهره‌برداری از منابع دریای خزر است. در این زمینه تجارب موفقی در دریاچه‌های مشابه در جهان وجود داشته که می‌تواند الگوی مناسبی در این زمینه باشد.
با توجه به اینکه هنوز یک نظام حقوقی مورد اجماع دولت‌های ساحلی برای دریای خزر وجود ندارد و خطر زیست‌محیطی شدیدی این حوزه آبی را تهدید می‌کند، هر مذاکره‌ای در مورد مسائل حقوقی، باید شامل حل نگرانی‌های زیست‌محیطی این دریا نیز بشود.114/111
بیشتر بخوانید:
روحانی: دریای خزر بستر ارتباطی مهم با کشورهای همسایه است
ورود هیاتی ایرانی برای شرکت در اجلاس گروه کاری کشورهای ساحلی خزر به باکو
چهارمین ناوگروه صلح و دوستی ایران به کشورهای حاشیه خزر اعزام شد
