نام وی محمد و نام پدرش زکریا است. مورخان شرقی در کتاب هایشان او را محمد بن زکریای رازی خوانده اند، اما اروپائیان و مورخان غربی از او به نام های رازس Razes و رازی Al-Raze در کتاب های خود یاد کرده اند. زکریای رازی فیلسوف، عالم طبیعی، شیمی دان و پزشک بزرگ ایران عالم اسلامی و ملقب به جالینوس المسلمین از مفاخر و مشاهیر جهان و یکی از نوابغ روزگار قدیم است که در سال ٢٥٠ هجری (٨٦٤ میلادی) در ری متولد شد و در سال ٣١٣ هجری (٩٢٥ میلادی) در همین شهر دیده از جهان فروبست، اما اطلاع دقیقی از محل دفن او وجود ندارد.
ری در سده سوم هجری شهری بزرگ بود که در سرزمینی حاصلخیز بین رشته کوه البرز و دشت قرار داشت. "ابن حوقل" این شهر را یکی از شهرهای بزرگ و زیباترین شهر خاورزمین دانسته، "استخری" آن را شهری با ساختمانهایی از گل رس و آجر با مساحت حدود 8 در 8 فرسنگ برآورد کرده و "ابن فقیه همدانی" ابریشم، صنایع چوبی و ظروف لعابی را از صنایع این شهر برشمرده و نوشته است که ری در آن زمان پنج دروازه و هشت بازار بزرگ داشته است. "محمد بن احمد مقدسی" آن را یکی از شهرهای بزرگ اسلامی دانسته و از وجود بازار بزرگ میوه و بازار بزرگ کتاب در این شهر سخن گفته است. این شهر بزرگ در سده سوم هجری در اوج شکوفایی بوده و دانشمندی بزرگ چون رازی را در دامان خود پرورش داده است.
رازی دوران کودکی، نوجوانی و جوانی خود را در زادگاه خویش سپری کرد. در جوانی با فلسفه، موسیقی، شیمی و شعر آشنا شد اما بعدها به زرگری و کیمیاگری و سپس به پزشکی روی آورد. او نویسنده، پزشک و شیمیدانی خلاق، پرکار و توانا بود. به طوری که در 62 سال عمر پربرکت خویش، بیش از دویست اثر از خود به یادگار گذاشته است. معروف ترین آثار او در پزشکی کتاب های " الحاوی "، " طب منصوری " و " الجدری و الحصبه " است.
رازی در ابتدا به کیمیا اشتغال داشت
"ابوریحان بیرونی" نوشته است که رازی در ابتدا به کیمیا اشتغال داشته است، اما پس از آنکه چشمان او بر اثر کار مداوم با مواد تند و تیز آسیب دیده، به قصد درمان بیماری چشمانِ خود، به پزشکی روی آورد." مورخان نوشته اند که رازی مدتی در بغداد اقامت کرد، در آنجا به تحصیل علم و پزشکی پرداخت و در همانجا به ریاست بیمارستان معتضدی برگزیده شد. اما پس ازمدتی به ری بازگشت و درمقام ریاست بیمارستان ری تا پایان عمر به درمان بیماران مشغول شد. روایت شده است هنگامی که می خواستند بیمارستان معتضدی بغداد را بسازند، با او برای انتخاب محل مناسب برای آن بیمارستان مشورت کردند. رازی فرمان داد چند قطعه مساوی گوشت را در محله های گوناگون شهر بیاویزند و گفت جایی که قطعه گوشت در آنجا دیرتر فاسد می شود برای احداث بیمارستان مناسب است. از این رو او را نخستین دانشمندی می دانند که درباره تئوری عامل مولد و رد تئوری تولید خود به خودی موجودات زنده (خلق الساعه) شرح نوشته است.
بنیانگذار بخش بیماران روانی
رازی بخش ویژه بیماران روانی را در آن بیمارستان بنیان گذاشت و برای هر گروه از بیماران رژیم غذایی مناسب آنها را تعیین می کرد. رازی دانشمند و پزشکی مبتکر و تجربه گرا بود.
نوشته های دیگران را با دید انتقادی می خواند و آن اندیشه هایی را که با واقعیت ها سازگار نبودند رد می کرد. زمانی که رازی رئیس بیمارستان ری بود، روش خاصی برای آموزش پزشکی ابداع کرده بود. نخست دانشجویان تازه کار، هر بیمار جدیدی که به بیمارستان وارد می شد، معاینه می کردند.
اگر آنان خود را در تشخیص یا درمان ناتوان می دیدند، آنگاه از دانشجویان قدیمی تر کمک می خواستند و چنانچه دانشجویان قدیم هم در این کار درمی ماندند، به خود رازی مراجعه می کردند. این روش آموزش پزشکی هنوز در بیمارستان های آموزشی جهان به کار می رود.
رازی در پزشکی بسیار نوآور بود و پیروی کورکورانه از پزشکان پیش از خود را روا نمی دانست. او کتابی به نام «شکوک» نوشته و نظریه ها و روش های درمانی نادرست جالینوس را در آن بر شمرده است. او بر این باور بود که "تجربه بهتر از علم طب است" و منظور او از علم طب، نوشته های پیشینیان است.
رازی در کتاب "السیره الفلسفیه " نوشته است که: "کوشش و پشتکار من در فراگیری دانش به اندازه ای بود که بیش از 20 هزار ورقه به خط تعویذ نوشتم و پانزده سال از عمر خود را شب و روز در تألیف "جامع کبیر" (الحاوی) صرف کردم. بر اثر این کار در نیروی بینایی و عضله دست من سستی پدید آمد و مرا از نوشتن محروم کرد. با این همه، از جست و جوی علم باز نمانده ام و دائماً به یاری اطرافیانم می خوانم و با دست ایشان می نویسم."
آثار رازی
فهرست آثار رازی را "ابن ندیم" در کتاب "الفهرست" آورده است. ابوریحان بیرونی نیز کتابی درباره آثار رازی نوشته است. بر پایه فهرست بیرونی، رازی 184 کتاب در موضوع های مختلف نوشته است: پزشکی، 56 کتاب؛ طبیعیات، 33 کتاب؛ منطق، 7 کتاب؛ ریاضیات و اخترشناسی، 10 کتاب؛ تفسیر و تخلیص کتاب های فلسفی و پزشکی دیگران، 7 کتاب؛ علوم فلسفی و تخمینی، 17 کتاب؛ ماوراءالطبیعه، 6 کتاب؛ الهیات، 14 کتاب؛ کیمیا، 22 کتاب؛ و فنون مختلفه، 10 کتاب. محمود نجم آبادی، پژوهشگر تاریخ علم طب، با برابر نهادن فهرست بیرونی، ابن قفطی، ابن ابی اصیبعه و ابن ندیم، کتابی به نام مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، فراهم آورده است که در سال 1339 از سوی انتشارات دانشگاه تهران منتشر شد. او در این کتاب 271 کتاب برای رازی برشمرده است.
تاکید رازی بر نقش تغذیه در سلامتی و درمان
رازی مردی خوش خو و در تحصیل کوشا بود. وی به بیماران توجه خاصی داشت و تا زمان تشخیص بیماری دست از آن ها برنمی داشت و نسبت به فقرا و بینوایان بسیار رئوف بود. رازی برخلاف بسیاری از پزشکان که بیشتر مایل به درمان پادشاهان و امراء و بزرگان بودند، با مردم عادی بیشتر سروکار داشته است.
رازی در کتابی به نام صفات بیمارستان این عقیده را ابراز می دارد که هر کس لایق طبابت نیست و طبیب باید دارای صفات و مشخصه های ویژه ای باشد. رازی از زمره پزشکانی است که بعضی از عقاید وی در درمان طب امروزی نیز به کار می رود، مخصوصاً در درمان بیماران با مایعات و غذا.
او از اولین افرادی است که بر نقش تغذیه در سلامتی و درمان تاکید بسیار دارد. وی اسراف در دارو را بسیار مضر می داند، و معتقد بوده تا ممکن است مداوا باید با غذا و در غیر این صورت با داروی منفرد و ساده وگ رنه با داروی مرکب به عمل آید. رازی کتابی درباره تغذیه دارد به نام " منافع‌الاغذیه و مضارها " که یک دوره کامل بهداشت غذایی است. پزشکان و محققین از کتاب ها و رسالات رازی در سده های متمادی بهره برده اند. ابن سینا، رازی را در طب بسیار عالی مقام می داند و می توان گفت برای تالیف کتاب قانون از حاوی رازی استفاده فراوان کرده است.
رازی پایه گذار شیمی نوین
رازی تحصیل شیمی را قبل از پزشکی شروع کرده است و در آن آثاری چشم گیر از خود برجا گذاشته است. عمده تأثیر رازی در شیمی طبقه بندی او از مواد است. او نخستین کسی بود که اجسام را به سه گروه جمادی، نباتی و حیوانی تقسیم کرد. وی پایه گذار شیمی نوین است، با وجود آن که کیمیاگری را باور دارد. رازی مکتب جدیدی در علم کیمیا تأسیس کرده که آن را می توان مکتب کیمیای تجربی و علمی نامید. ژولیوس روسکا دانشمند برجسته ای که در شناسایی کیمیا (شیمی) رازی به دنیای علم بیشتر سهم و جهد مبذول داشته، رازی را پدر شیمی علمی و بانی مکتب جدیدی در علم دانسته است . در فرآیند دانش کیمیا به علم شیمی توسط رازی، نکته ای که از نظر محققان و مورخان علم، ثابت شده، نگرش "ذره یابی" رازی است. کیمیاگران، قائل به تبدیل عناصر به یکدیگر بوده اند و این نگرش موافق با نظریه ارسطویی است که عناصر را تغییرپذیر یعنی قابل تبدیل به یکدیگر می داند. لیکن از نظر ذره گرایان عناصر غیر قابل تبدیل به یکدیگرند و نظر رازی هم مبتنی بر تبدیل ناپذیری آنهاست و همین علت کلی در روند تحول کیمیایی کهن به شیمی نوین بوده است.
چهارتاقی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا در وین
ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح آمیز، ساختمان - مجسمه ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد.
در این چهارتاقی که در محوطه سازمان ملل ققرار داده شده است، مجسمه هایی از چهار اندیشمند ایرانی؛ خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا قرار دارد که نشان از اهمیت این دانشمندان در عرصه علم و تمدن بشری دارد.
لیدا مکتبی
