اختر چرخ ادب «پروین» است+ ویدئو

کودکی و خانواده

پروین اعتصامی، بزرگ بانوی شعر معاصر فارسی با نام اصلی رخشنده در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ هجری شمسی در تبریز زاده شد.

او فرزند یوسف اعتصامی، نویسنده و مترجم معاصر ایرانی و اختر اعتصامی، از شاعران دوره قاجاریه بود. پروین در سال ۱۲۹۱ هنگامی که ۶ سال داشت به همراه خانواده‌اش از تبریز به تهران مهاجرت کرد؛ به همین خاطر پروین از کودکی با مشروطه‌خواهان و چهره‌های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت.

در دوران کودکی، زبان‌های فارسی و عربی و انگلیسی را زیر نظر پدرش در منزل آموخت و به مدرسه آمریکایی ایران کلیسا رفت و در سال ۱۳۰۳ تحصیلاتش را در آنجا به اتمام رسانید. او در تمام سال‌های تحصیلش از دانش‌آموزان ممتاز بود و حتی مدتی در همان مدرسه به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت. او هم‌زمان با تحصیل، شعر نیز می‌سرود.

اشعار کودکی و نوجوانی

اولین شعرهای پروین اعتصامی در هفت سالگی بوده است و برخی از زیباترین شعرهایش مربوط به دوران نوجوانی (یازده تا چهارده سالگی) او هستند. از کودکی پدرش در زمینه وزن و شیوه‌های یادگیری به او کمک می‌کرد. گاهی شعری از شاعران قدیم ایران به او می‌داد تا بر اساس آن شعر دیگری بسراید؛ وزن آن را تغییر دهد و یا قافیه‌ای نو برایش پیدا کند.

همین تمرین‌ها و تلاش‌ها زمینه‌ای شد که با ترتیب قرارگیری کلمات و استفاده از آن آشنا شود و در سرودن شعر تجربه کسب کند.

از معروف ترین شعرهایی که او در این سنین سروده است می‌توان به شعرهای گوهر و سنگ، ای مرغک، اشک یتیم، کودک آرزومند، صاعقه ما ستم اغنیاست، سعی و عمل و اندوه فقر را نام برد.

پروین در نوزده تیر ماه ۱۳۱۳ با پسر عموی پدرش «فضل الله اعتصامی» ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد و ازدواج به همراه همسرش برای زندگی به کرمانشاه رفت. همسر پروین از افسران شهربانی و هنگام ازدواج با او رئیس شهربانی در کرمانشاه بود. پروین پس از دو ماه زندگی با همسرش به دلیل اختلافات روحی و اخلاقی با وی، با گذشتن از مهریه‌اش در مرداد ماه ۱۳۱۴ از همسرش جدا شد. اخلاق نظامی و خشک همسر پروین با روحیه شاعرانه و لطیف پروین کاملاً مغایر بود و این دلیل جدایی پروین از شوهرش بود.

چاپ اشعار پروین

نخستین مجموعه شعر او، حاوی اشعاری بود که تا پیش از 30 سالگی سروده بود و بیش از صد و پنجاه قصیده ، قطعه ، غزل و مثنوی را شامل می شد. مردم استقبال فراوانی از اشعار او کردند ، به گونه ای که دیوانش در مدتی کوتاه پس از چاپ ، دست به دست میان مردم می چرخید و بسیاری باور نمی کردند که آنها را یک زن سروده است .

پیش از ازدواج ، پدرش با چاپ مجموعه اشعار او مخالف بود و این کار را با توجه به اوضاع و فرهنگ آن روزگار ، درست نمی دانست. او فکر می کرد که دیگران ممکن است چاپ شدن اشعار یک دوشیزه را ، راهی برای یافتن شوهر به حساب آورند! اما پس از ازدواج پروین و جدائی او از شوهرش ، به این کار رضایت داد.

ویژگیهای اشعار پروین اعتصامی

درون مایه اشعار پروین اعتصامی بیشتر غنیمت داشتن وقت و فرصت ها، نصیحت های اخلاقی، انتقاد از ظلم و ستم به مظلومان و ضعیفان و ناپایداری دنیاست. در شعر پروین استفاده هایی از سبک شعرای بزرگ پیشین نیز شده است. اشعار او را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول که به سبک خراسانی گفته شده و شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه‌ است. دسته دوم اشعاری که به سبک عراقی گفته شده و بیشتر جنبه داستانی به ویژه از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی نزدیک است. این دسته از اشعارش شهرت بیشتری دارند.

صفات پسندیده پروین باعث شده بود که او نزد دیگران عزیز و ارجمند باشد. مهمتر از همه این ها، نکته ای است که از میان اشعارش فهمیده می شود.

با آن همه شعری که سروده، در دیوانی با پنج هزار بیت، فقط یک یا دو جا از خودش حرف زده و درباره خودش شعر سروده و این نشان دهنده فروتنی و اخلاق شایسته اوست.

از پروین اعتصامی دیوان شعری برای ما به یادگار مانده است که طبق گفته علی اکبر دهخدا صاحب اثر گرانقدر «لغت نامه»؛ «دیوان پروین مشتمل بر همه اشعار او نیست. چرا که وی چند سال پیش از مرگ ، یک قسمت از اشعارش را که مطلوب طبعش نبوده سوزانده است. »

دیوان پروین، شامل ۲۴۸ قطعه شعر می‌باشد که از آن میان ۶۵ قطعه به صورت مناظره است. شعرهای پروین، تعلیمی و اخلاقی است. در دیوان پروین بیش از هفتاد مناظره آمده است. که این مناظره ها شامل گفتگوی انسانها و جانوران و گیاهان و اشیا با هم می شود.

ملک الشعرای بهار، پروین اعتصامی را زنده کننده فن مناظره در شعر فارسی دانسته و شعر وی را با وجود استواری و متانت در لفظ و معنا، روان و آسان فهم می داند.

شعر پروین، از نظر فکر و معنا بسیار متین است، گویا اندیشه ورزی توانا، ثمره تفکرات خود را درباره انسان و جنبه های گوناگون زندگی و نکته های اخلاقی و اجتماعی، نوشته است.

پدرش اعتصام الملک درباره شعر پروین معتقد است که « شعر پروین، شعر اوقات و احوال و اشخاص نیست، شعر تربیت و تهذیب و همگانی کردن اخلاق است، ترانه روح فزای مهر، عاطفت، فضیلت و نغمه جذاب سعی، عمل، همت و اقدام است. »

پروین که خواهان عدالت و مساوات و دوستی در نظام اجتماعی است با استفاده از تمثیل‌های گوناگون، بی‌عدالتی‌ها را به نمایش گذاشته است.

او با تکیه بر عنصر پرکاربرد تقابل و به شیوة تمثیلی، نخ و سوزن یا دلو و طناب را به مثابة نمایندة دو گروه فرادست و فرودست کنار هم نشانده و مناظره‌ای بین آنها برپا کرده تا بدین وسیله برابری افراد جامعه را یادآور شود.

در بیشتر این اشعار، خود شاعر، سخنگوی فرودستان است؛ کسانی که پایگاه اجتماعی نازلی دارند. گاه نیز پروین با طرح مسألة «اتّحاد»، یکی شدن افراد را مهمّ‌ترین راه پیشرفت دانسته است. در اشعاری چون «شاهد و شمع»، با نفی خودبینی، لزوم همکاری میان گروه‌های مختلف جامعه را بهترین شیوه برای بسامانی کار جمعی معرّفی کرده و در شعر «روش آفرینش»، به کمک تمثیل، اساس آفرینش بشری را که بر پایة مساوات است به تصویر کشیده است .

پروین که دریافته است بی عدالتی و نابرابری اجتماعی پایان نمی یابد به این باور می رسد که تنها یک شیوة مبارزه برای اصلاح این وضع وجود دارد.

شیوه ای که ریشه در نگرش‌های سنّتی و تا حدّی عرفان‌مسلکانه ایرانیان دارد. شخصیّت درون‌گرای پروین و روحیّة آرامَش، برای انتقاد از بی‌عدالتی‌های اجتماعی، نوعی مکانیزم دفاعی ناخودآگاه در او ایجاد‌ می‌کند، چنانکه گاه فقر را بر غنا ترجیح می‌دهد و طبقة فرودست و ستمدیده را برتر از فرادستان می‌داند و «اشک دردمندان» را بهترین گوهر . . بر این اساس، در بیشتر اشعارش ، فقر با والایی توصیف می‌شود و فقیر و ستمدیده، با نوعی غرور و غنا نسبت به فرادست جلوه می کند.

از تکلّف دور گشتن، ساده و خوش زیستن

ملک دهقانی خریدن، کار دهقان داشتن

رنجبر بودن، ولی در کشتزار خویشتن

وقت حاصل خرمن خود را به دامان داشتن

بیماری و مرگ

پروین اعتصامی پس از کسب افتخارات فراوان و درست در زمانی که برادرش دیوانش را برای چاپ دوم آن حاضر می کرد در تاریخ ۱۵ فروردین۱۳۲۰ (۴ آوریل ۱۹۴۱) در سن ۳۵ سالگی بر اثر ابتلا به بیماری حصبه در تهران درگذشت و در حرم حضرت فاطمه معصومه در قم در مقبرهٔ خانوادگی به خاک سپرده شد.

 سنگ مزار پروین اعتصامی

پس از مرگش، قطعه‌ای از او یافتند که مشخص نیست او چه زمان برای سنگ مزار خود سروده بود؛ که آن قطعه را بر سنگ مزارش نقش کردند.

اینکه خاک سیهش بالین است     

اختر چرخ ادب پروین است

گر چه جز تلخی ز ایام ندید     

هر چه خواهی سخنش شیرین است

صاحب آن همه گفتار، امروز     

سائل فاتحه و یاسین است

دوستان به که ز وی یاد کنند     

دل بی دوست دلی غمگین است

خاک در دیده بسی جان فرساست     

سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد     

هر که را چشم حقیقت‌بین است

هر که باشی و ز هر جا برسی     

آخرین منزل هستی این است

آدمی هر چه توانگر باشد     

چون بدین نقطه رسد مسکین است

اندر آنجا که قضا حمله کند     

چاره تسلیم و ادب تمکین است

زادن و کشتن و پنهان کردن     

دهر را رسم و ره دیرین است

خرم آن کس که در این محنت گاه    

 خاطری را سبب تسکین است

رهبر انقلاب درباره پروین چه نظری دارند؟

رهبر معظم انقلاب که چندی پیش در بیمارستان بستری شده بودند؛ در جمعی از هنرمندان، این شعر پروین اعتصامی را خواندند؛

هر بلائی کز تو آید رحمتی است  

هر که را رنجی دهی آن راحتی است  

زان به تاریکی گذاری بنده را  

تا ببیند آن رخ تابنده را  

تیشه زان بر هر رگ و بندم زنند  

تا که با مهر تو پیوندم زنند... 

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای همچنین در ادامه سخنان خود و در توضیح بیشتر عنوان کردند: «پروین اعتصامی که سعی می‌شود چهره پوشانده شود!»  

ایشان افزودند: «برخی عنوان «شاعر نخود و لوبیا» را برای او مطرح می‌کنند، برای اینکه فروغ فرخزاد را در برابر پروین بالا ببرند، می‌خواستند او را خرد کنند، حالا من نظر نامناسبی درباره فروغ ندارم، بنظرم می‌آید این آخری‌ها وضعش بد نبوده ان‌شاء‌الله، اما او را سر پروین اعتصامی می‌زدند، در حالیکه رتبه شعری پروین بالاست.