در سال ۱۹۵۲ میلادی دانشجویان دانشگاه‌های مختلف «داکا» پایتخت امروزی کشور بنگلادش، که در آن زمان پاکستان شرقی نامیده می‌شد و هنوز مستقل نشده بود، برای ملی کردن زبان بنگالی به عنوان دومین زبان پاکستان(در کنار زبان اردو) تظاهرات مسالمت آمیزی در این شهر به راه انداختند. این حرکت دانشجویان، به تیراندازی پلیس به سوی آنها منجر شد و عده‌ای از دانشجویان کشته شدند.
بعد از استقلال بنگلادش به یاد این حرکت دانشجویان و به درخواست این کشور، برای اولین بار سازمان یونسکو به اهمیت زبان های مادری در جهان تاکید کرد و در ۱۷ نوامبر سال ۱۹۹۹ میلادی، بیست و یکم فوریه هر سال را روز جهانی زبان مادری نامید.
روز زبان مادری در واقع بخشی از یک طرح گسترده تر "برای ترویج، حفظ و حراست از همه زبانهای مورد استفاده مردم جهان" است که توسط مجمع عمومی سازمان ملل در 16 مه 2007 به تصویب رسیده است.
با چنین نگرشی از سال ۲۰۰۰ هر ساله روز جهانی زبان مادری با هدف بالا بردن آگاهی عمومی درباره تنوع زبانی و فرهنگی در بیشتر کشورها گرامی داشته می‌شود.
به نظر کارشناسان، زبان مادری قوی‌ترین ابزار برای حفظ و توسعه میراث ملموس و ناملموس جوامع گوناگون است.
به عبارت دیگر، زبان بازتاب‌دهنده فرهنگ مردمی است که به آن زبان سخن می‌گویند. زبان مادری پدیده‌ای است که هم‌چون موجودی جاندار با مردمان خود زندگی می‌کند، آنها را در بازگو کردن دنیای‌شان یاری می‌دهد، در کنارشان می‌بالد و تغییر و تحول پیدا می‌کند و حتی گاهی می‌میرد. مرگ هر زبان اما به معنای مرگ گوشه‌ای از فرهنگ بشری است.
"دیوید هیکس" (David Hicks) سردبیر یک سرویس خبری فعال در زمینه زبانهای کوچک اروپایی معتقد است: "تنوع زبانی، قسمتی از تنوع زیستی است. وقتی حیوانات و جانوران از بین می‌روند، به ضرر سیاره ما است اما به‌نظر من اگر زمانی زبانهای دیگر از بین بروند و تنها انگلیسی و فرانسه یا چینی باقی بمانند، جهان ما فقیرتر شده است".
زبان مادری به دلیل نقشی که در هویت، ارتباطات، ادغام اجتماعی، آموزش و توسعه دارد بسیار مهم است. زبان مادری، تنها زبان سخن گفتن نیست، زبان عاطفه، زبان احساس و زبان زندگی فرد هم هست. زبان مادری زبان درونی انسان‌هاست و فرایند تفکر نخست به زبان درونی هر فرد رخ می دهد و سپس به زبان گفتاری او ترجمه می شود. مطالعات نشان داده است که در گروه‌های جمعیتی، دو زبانه‌ها اگر زبان مادری را خوب یاد گرفته‌باشند، مغز آنان در پردازش اطلاعات هیجانی و حوزه دریافت معنایی توانایی بیشتری دارد.
شاید بتوان بین زبان مادری و روابط بین افراد هم رابطه ای یافت. به زبان ساده‌تر زبان مادری در ایجاد یک رابطه عاطفی در میان افراد یک جامعه نقش دارد و بین این رابطه عاطفی و شخصیت افراد همبستگی دیده می‌شود. "نلسون ماندلا" آزادیخواه و رئیس جمهوری پیشین آفریقای جنوبی در این باره می گوید: "اگر با فردی با زبانی که می‌فهمد صحبت کنید، حرفتان به مغزش می‌رسد، اما اگر با او به زبان مادریش صحبت کنید، حرفتان به دلش می‌‌نشیند."
زبان مادری و یادگیری آن آثار پرباری بر شکل گیری شخصیت هر فرد دارد. زبان شناسان، زیست شناسان و روان شناسان بر این باور هستند که آهنگ، رنگ و زیبایی زبان مادری از زمانی که کودک در رحم مادر هست به او انتقال می یابد. به دیگر سخن، بخشی از میراثی که نوزاد با خود به دنیا می آورد اندوخته هایی از زبان مادری است.
بر این اساس است که، نوزاد به صدای مادر و پدر زودتر و بیش از هر کس دیگر واکنش نشان می دهد. توصیه عمومی و تخصصی به همه کسانی که از کودکان مراقبت می کنند آن است که برای ارتباط با کودکان به جای زبان آمرانه از زبان مادرانه استفاده کنند.
امروزه اما زبانهای بومی به دلیل جهانی شدن، به شکل فزاینده‌ای در حال نابودی‌اند به طوری که هر دو هفته یک بار یکی از این زبانها از بین می‌رود. این در حالی است که وقتی زبانها از بین بروند، تنوع فرهنگی هم از بین می‌رود و همراه با آن انسانها فرصت‌ها، سنت‌ها، شیوه‌های منحصر به فرد اندیشه و بیان را که منابع باارزشی برای ساختن آینده‌ای بهترند از دست خواهند داد.
براساس برآورد یونسکو، از حدود ۶ هزار زبانی که در جهان شناخته شده است، بیش از سه هزار زبان در حال نابودی هستند. این زبانها هم اکنون نیز توسط گروه‌های بسیار کوچکی به کار برده می‌شوند اما تقریباً هیچ‌کدام شانسی برای بقا ندارند. ۹۶ درصد از زبانها تنها در بین ۴ درصد از جمعیت جهان رواج دارند.
برای نمونه، در جزایر پاپوآ گینه نو واقع در اقیانوس آرام، بیش از ۸۰۰ زبان وجود دارد که بعضی از آنها متعلق به جمعیتی کمتر از ۲۰۰ نفر هستند.
تعداد کل ساکنان این جزایر به هفت میلیون نفر هم نمی‌رسد. از بین این ۶۰۰۰ زبان تنها چند صد زبان در نظام آموزشی و حوزه عمومی استفاده می‌شود و تنها کمتر از صد زبان در دنیای دیجیتال کاربرد دارد . تنها ۴۰ درصد از جمعیت جهان به زبانی آموزش می‌بینند که صحبت می‌کنند و می‌فهمند.
درحالیکه به باور سازمان یونسکو، باید تلاش کرد تا زبان‌هایی که گسترش زیادی ندارند در کنار زبانهای فراگیر شانس ادامه حیات داشته باشند.
چنین تلاشی با توجه به نقش زبان در شکل‌گیری شخصیت فردی و هویت فرهنگی قوم‌ها و ملیت‌ها، می‌تواند فرهنگ جهانی را شکوفاتر کند.
زبان های مادری به اندیشه‌ها و هویت انسانها شکل می‌دهد.
زبان مادری، یگانه زبانی است که آمیخته با احساس یادگرفته می شود، احساسی که بدیلی برای آن وجود ندارد. زبان مادری به گونه‌ای است که در تنهاترین و حساس‌ترین لحظات زندگی هر شخص ناخودآگاه افکار و دغدغه‌های شخصیش به آن زبان شکل می‌گیرد.
"آلفونس دوده"(Alphonse Daudet) نویسنده مشهور فرانسوی در جمله ای به اهمیت زبان مادری اشاره کرده و می‌گوید: "هر ملتی که زبان مادری خود را فراموش کند، مانند فردی زندانی است که کلید زندانش گم شده باشد."
از این روست که گفته می شود بدون احترام به تنوع زبانی که راهی را برای درک درست همه فرهنگ‌ها باز می‌کند، یک گفت‌و‌گوی معتبر یا همکاری مؤثر بین‌المللی شکل نمی‌گیرد. به دلیل اهمیت این موضوع است که یونسکو معتقد است که زبان مادری باید مورد توجه همه دولتها باشد و آموزش، مبتنی بر زبان اول یا زبان مادری ، باید از همان سالهای اولیه مدنظر قرار گیرد .
با توجه به اهمیت آموزش زبان مادری، موضوع روز بین المللی زبان مادری امسال ( 2021 ) "پرورش چند زبانه برای ورود به آموزش و جامعه" * انتخاب شده تا به همه جوامع نشان دهد که زبان های مادری می توانند به دلیل شامل شدن همه مردم سبب پیشرفت اهداف توسعه پایدار شوند.
یونسکو بر آموزش چند زبانه و تنوع زبانی تاکید دارد و آن را مقدمه و پیش نیاز توسعه پایدار قلمداد می‌کند؛ توسعه‌ای که متناسب با فرهنگ و در خدمت تنوع فرهنگی است. آموزش، مبتنی بر زبان اول یا زبان مادری، باید از همان سالهای اولیه آغاز شود زیرا مراقبت در اوایل دوران کودکی و آموزش پایه و اساس یادگیری است.
به همین دلیل است که آموزش چندزبانه به ویژه در دوره تحصیلات ابتدایی در سالهای اخیر مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته است.
بزرگداشت روز جهانی زبان مادری در واقع فرصتی را بوجود می آورد تا اهمیت و کارکرد این زبانها به همه مردم و جوامع یادآوری شود تا این زبانها فراموش نشوند و همچنین فرهنگ، میراث و تاریخ کشورها دست نخورده باقی بماند.
در روز جهانی زبان مادری به مردم تاکید می شود که باید به زبان مادری خود افتخار کنند.
نسرین خویی
