در جریان جنگ تحمیلی 8 ساله رژیم بعث عراق علیه ایران، سامانه های پدافند هوایی ایران با توجه به ابتکارات سرلشگر شهید ستاری که در آن هنگام فرمانده پدافند هوایی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بودند ، به صورت بسیار موثری از دارایی های پدافندی این نیرو به ویژه سامانه موشکی هاوک برای سرنگونی هواگردهای عراق استفاده کرد.
پس ازپایان جنگ تحمیلی، این سامانه پدافندی به عنوان شالوده ای برای طراحی و ساخت نخستین سامانه پدافندی بومی زمین به هوای ارتفاع متوسط ایران یعنی سامانه مرصاد مورد استفاده قرار گرفت.سردار احمد وحیدی، وزیر دفاع وقت ایران، در مراسم افتتاح خط تولید این سامانه موشکی در ۲۲ فروردین ۱۳۸۹اعلام کرد که این سامانه هوایی برد متوسط می‌تواند هواپیماهای مدرن را در ارتفاع پست و متوسط منهدم کند و در مقایسه با سامانه‌های پدافندی مشابه خود، همانند «هاوک» دارای مقدورات بیشتری است.همچنین، سامانه مرصاد دارای تحرک زیاد، توانایی رویارویی با جنگ الکترونیک و شبکه‌ای شدن با سامانه‌های راداری و پدافندی دیگر است.
نگاهی کلی
سامانه مرصاد را می‌توان اولین سامانه بومی ایرانی دانست که تمام اجزای آن ساخت داخل است. مرصاد حاصل تکمیل مسیر بهسازی سامانه پدافند هوایی آمریکایی" ام آی ام 23 هاوک"در ایران است .سامانه موشکی مرصاد که تمامی مراحل تحقیقاتی، طراحی و تولید آن با استفاده از تجارب جنگ تحمیلی بوده توسط متخصصان سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع ساخته شده است. اجزای اصلی سامانه مرصاد که بطور کاملاً دیجیتال طراحی شده شامل قسمت های ذیل است: رادارهای جستجو و تعقیب و رهگیری هدف، شبکه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، سکوهای پرتاب و مرکز کنترل و فرماندهی .به طور کلی مهم ترین تغییرات این سامانه نسبت به نمونه آمریکایی خود را می توان استفاده از الکترونیک دیجیتال، قطعات پیشرفته الکترونیکی با فناوری حالت جامد در رادار‌ها و موشک و الگوریتم‌های بهبود یافته در کشف و ردگیری هدف و سامانه کنترل آتش در ساخت آن دانست.
رادارهای این سامانه نیز با نام های «کاوش»، «جویا» و «هادی» از روی نمونه‌های آمریکایی اما با تغییرات زیاد به ویژه در زمینه به‌کارگیری فناوری‌های دیجیتال ساخته شده اند.
رادار کاوش
رادار کاوش قادر است تا اهداف مورد نظر با سطح مقطع نیم متر مربع را در فاصله ۱۵۰ کیلومتری رهگیری کرده و در فاصله ۸۰ کیلومتری بر روی آنها قفل راداری انجام دهد که بیشینه توان آن برای انهدام نیز در حدود ۴۵ کیلومتر تخمین زده می‌شود. رادار جستجوگر ارتفاع پست «جویا» نیز برای کمک به کشف و ردگیری اهدافی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند ایفای نقش می‌کند. رادار«هادی» نیز کار قفل روی هدف و هدایت موشک به‌سمت آن را به‌عهده دارد. در سامانه مرصاد قابلیت درگیری همزمان با دو هدف با استفاده از دو رادار هادی ایجاد شده است. این رادار به سامانه‌های ردیابی الکترواپتیکی نیز مجهز شده که عملکرد آن را در قفل اپتیکی در شرایط وجود جنگ الکترونیک شدید، حفظ می‌کند.هم چنین نگاهی به اتاق کنترل سامانه پدافندی مرصاد، حجم تغییرات این سامانه بومی را نسبت به سامانه پدافندی هاوک، به‌خوبی نشان می‌دهد.
سامانه مرصاد ۲ نیز در دهه 13۹۰ با به روز رسانی و بهینه سازی های انجام شده نسبت به نسل نخست خود معرفی و به نیروی پدافند هوایی ارتش ملحق شد. متخصصان پدافند هوایی ارتش با انجام تغییرات کامل برای اتاق کنترل این سامانه، توانسته اند تا با به کارگیری فناوری های نوین و نوشتن کدهای اختصاصی برای مراحل مختلف، این سامانه را به طور کاملا محرمانه و به منظور مقابله موثر با تهدیدات پیرامونی بسازند. در سامانه مرصاد 2، برد کشف رادار کاوش به 220 کیلومتر افزایش یافت.
موشک های شاهین و شلمچه دو نمونه موشک توسعه‌یافته برای سامانه مرصاد هستند و تصاویر منتشر شده از آنها حاکی از تغییر کامل مراحل طراحی و ساخت این دوموشک نسبت به موشک آمریکایی هاوک است. عمده این تغییرات در حوزه سامانه‌های هدایت و ناوبری آنهاست که بارزترین تغییرات آنها استفاده از آنتن صفحه تخت آرایه‌ای، الکترونیک دیجیتال و قطعات حالت جامد است.
شلیک موشک شلمچه
موشک شملچه به عنوان نمونه پیشرفته تر موشک شاهین در سال 1390 رونمایی شد. این موشک در حدود ۷۰۰ کیلوگرم وزن، ۵ متر طول، ۳۶۰ میلیمتر قطر، سرعت در حدود ۳ ماخ را دارد. ارتفاع پروازی برای درگیری موشک شلمچه با اهداف پروازی در بازه ۶۰ متر تا ۱۸ هزار متر تخمین زده می‌شود که این مهم در فاصله ۴۰ کیلومتری به ثمر می‌نشیند. وزن سر جنگی این موشک هم در حدود ۷۰ کیلوگرم است که نشان می دهد در صورت برخورد با هدف آن را کاملا نابود می کند.
نسخه جدید مرصاد
طی رزمایش مشترک پدافند هوایی ایران که با عنوان مدافعان آسمان ولایت-۹۸ در وسعتی به مساحت 416 هزار کیلومتر مربع در منطقه عمومی سمنان انجام شد، جدیدترین نسخه از سامانه موشکی مرصاد تحت عنوان مرصاد ۱۶ آزمایش شد.
از جمله تفاوت های سامانه مرصاد 16 با نسلهای قبلی آن شامل: تاکتیکی یا متحرک شدن همه قسمتهای این سامانه با نصب شدن بر روی کامیون، استفاده از رادارهای جدیدِ ایرانی (حافظ و نجم ۸۰۴)، استفاده از لانچر یا پرتابگر جعبه ای برای موشک های این سامانه ، بکارگیری موشک جدید شلمچه به نام شلمچه 2 نام برد. رادار حافظ توانایی کشف و ردگیری اهداف را به طور همزمان و به صورت سه بعدی دارد که برد بیشینه آن در حدود ۲۵۰ کیلومتر است که قدرت رهگیری همزمان ۱۰۰ هدف را دارد.
رادار آرایه فازی حافظ
رادار حافظ از روش‌های پیشرفته و به روز ضد جنگ الکترونیک برخوردار است که می‌تواند اهداف مختلفی همچون موشک‌های کروز و پهپاد‌ها را کشف و رهگیری کند. در این رزمایش موشک جدید شلمچه2 نیز شلیک شد.برد این موشک جدید به‌طور دقیق بیان نشده اما در محدوده متوسط اعلام شده است. به‌واسطه اینکه موشک جدید از پرتابگرهای دارای محفظه یا کنیستر پرتاب می‌شود، قابلیتهای تحرک و جابه‌جایی بالاتری نسبت به موشک‌های شلمچه و شاهین خواهد داشت.
حضور در رزمایش ها و کارآیی عملیاتی
سامانه‌های مرصاد و مرصاد 2 که از اواخر دهه 1380 و اوائل دهه 1390 عملیاتی شده اند در رزمایش‌های متعددی در علیه اهدافی با سطح مقطع راداری پایین از جمله پهپادهای کوچک پرتاب شده اند.سامانه پدافندی مرصاد در رزمایش محمد رسول الله (ص) در دی 1393 با موفقیت آزمایش شد و اهداف مورد نظر را نابود کرد. دورترین هدفی که سامانه مرصاد در این رزمایش آن را نابود کرد در فاصله بیش از ۳۰ کیلومتری منهدم شد.
در رزمایش مشترک پدافند هوایی در پائیز 1397 از رادار آرایه فازی سه بعدی حافظ برای سامانه مرصاد استفاده شد. در این رزمایش خبر افزوده شدن یک موشک جدید به سامانه مرصاد اعلام شد. این موشک که از پرتابگری با ظرفیت تا سه فروند شلیک می‌شود، شباهت ظاهری بالایی به موشک استاندارد دارد که در ایران با اسامی جدید فجر و محراب و با ارتقای قابلیتهای آن ساخته و عملیاتی شده اند.
نام این موشک بعدها شلمچه 2 اعلام شد. در ۱۷ آبان 1398 یک فروند پهپاد متجاوز خارجی با آتش سامانه پدافندی «مرصاد» متعلق به نیروی پدافند هوایی ارتش در منطقه بندر ماهشهر سرنگون شد.این تنها یکی از آزمونهای موفق سامانه مرصاد و پدافند هوایی ارتش بود که نشان از آمادگی بالای این نیرو و سامانه‌های آن دارد.
سیدرضا میرطاهر
