فرهنگ و معارف: هر یک از اسماء خداوند، کمالی از کمالات خداوند متعال را نشان می دهد. اسم «الله»، اسم جامعی است که همه اسماء را در بر دارد، لذا شامل همه کمالات الهی نیز است.
برای فهم بهتر این موضوع، می توان اسماء الهی را همچون درختی فرض کرد که ریشه آن ، اسم «الله» است و اسامی چون احد، واحد، قیوم و ... تنه ی درخت را می سازند و برخی دیگر مانند اسم علیم، محیط و ... شاخه های آن را تشکیل می دهند. در هر یک از شاخه های اصلی نیز شاخه های فرعی تری وجود دارد.
اگر شاخه ی اسم «علیم» را در نظر بگیریم، شاخه های فرعی آن اسم های «حکیم»، «خبیر» و «شهید» است. بدین ترتیب اسم «علیم» که اسمائی چون «حکیم»، «خبیر» و «شهید» از آن نشأت می گیرند، شأن بالاتر و آثار بزرگ تری نسبت به زیر شاخه های خود دارد. و به همین ترتیب اسم «قیوم» که در تنه درخت قرار دارد، از رتبه بالاتری نسبت به «علیم» برخوردار است و این ترتیب ادامه پیدا می کند تا به سر منشاء همه کمالات الهی یعنی اسم جامع «الله» می رسد.
درخت اسماء الهی از علامه طباطبایی
نام «شهید» به عنوان یکى از اسماء خداوند به معنی حاضر و ناظر و گواه است. این اسم شریف که حکایت از حضور و احاطه علمى خداوند در جهان دارد، نوزده بار در قرآن کریم آمده است.
به عنوان نمونه آیه 6 سوره مجادله می فرماید:« یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللهُ جَمیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللهُ وَ نَسُوهُ وَ اللهُ عَلى کُلِّ شَیْ‌ءٍ شَهیدٌ : در روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد ، آن گاه به اعمالی که انجام داده اند، آگاهشان می کند، اعمالی که خدا حساب همه آنها را برشمرده است در حالی که [ آنان ] آن را فراموش کرده اند، و خدا بر هر چیز گواه است».
خداوندِ شهید، حاضر و ناظر بر کُل هستی است، به گونه ای که هیچ کاری و هیچ چیزی در زمین و کرات آسمانی از ذرّه ای بسیار ناچیز تا اجرام بزرگ غول پیکر، از وی پنهان نمی ماند. خداوند متعال، تمامی کائنات را با تمام اجزاء و کلیات و احوالات شان مشاهده می نماید. ستارگان را در مدارهای خود رصد می کند. خورشید را در مسیر حرکت خود در کهکشان راه شیری، مسیر بیضوی شکلِ ماه را به دور زمین، ابرها را که در میان آسمان در حرکتند، همه و همه را مشاهده می کند. هیچ چیز حتی غم و شادی بندگان ، اطاعت و نافرمانی، ایمان و یا کفر، اخلاص یا ریاکاری و خلاصه ظاهر و باطن هیچ چیز از مشاهده ی خداوند پنهان نیست. چنانکه در آیه 61سوره یونس خداوند خطاب به پیامبر اکرم (ص) می فرماید:« ... لَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ ... : شما مردم هیچ عملی را انجام نمی دهید، جز آنکه ما بر آن شاهد هستیم که چگونه در آن عمل سرگرم شده و فرو رفته اید».
شاید شنیده باشید که هر شخصی برای اثبات اِدعایش در دادگاه، نیاز به شاهد دارد. شاهد، فردی خارج از دعوی است که موضوع موردِ ادعا را دیده یا شنیده و یا به طریقی نسبت به آن مورد آگاهی پیدا کرده باشد. شهادت در اکثر مواقع از نوع دیدن است و شاهد نزد قاضی شهادت می دهد که متهم را در زمان و مکان معین دیده است. اما خداوندی که شاهد بر مکان و زمان است و هم بر نیت های قلبی آگاهی دارد، بر طبق آیه 9 سوره رعد، به نهان و آشکار همگان آگاه است. ( عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ) لذا هیچ عمل ظاهری و باطنی انسانها از او پنهان نمی ماند ، حتی افرادی که در چشم ما، انسان های مومن و متشرعی هستند؛ ولی نیت حقیقی آنها ریا و تظاهر است و تنها خداست که از احوالات و نیات درونی مردمان آگاه است.
بنده ی مومن با درکِ حضور خداوندِ شهید، هر لحظه مراقب رفتار، کردار و گفتارش است.
چنین بنده ای با علم به شهود خداوند دیگر نه تنها به گناه و معصیت نزدیک نمی شود، بلکه سعی می کند افکارش را نیز به نوعی مدیریت کند که لحظه ای ذهنش نلغزد و شرمنده ی شاهدان درون و برون خود نشود. آیه 51 سوره غافر، روز قیامت را روز قیام شاهدان براى اداى شهادت می نامد (یوم یقوم الأشهاد). بدین ترتیب به جز خداوند، شاهدان بسیارى مراقب اعمال انسان هستند که در روز قیامت، همه آنها در پیشگاه حضرت حق و در حضور همه مردم شهادت خواهند داد.
یکی از شاهدان ما، پیامبران بزرگوار(ع) هستند چنانکه در آیه 89 سوره نحل می‌فرماید: «وَیَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیدًا عَلَیْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِکَ شَهِیدًا عَلَى هَؤُلاء: و ( به یاد آر ) روزی که در هر امتی گواهی بر آنها از ( میان ) خودشان برمی انگیزیم ( بر مجموع هر امتی پیامبرشان را ، یا بر هر گروهی در هر عصری معصوم آن عصر را ) و تو را بر این امت ( یا بر گواهان اعصار ) گواه می آوریم» . بنابراین شاهد هر امتی در قیامت پیامبر همان امت خواهد بود و شاهد تمام انبیاء شخص رسول اکرم(ص) است.
جالب اینکه زمین و زمان نیز یکی دیگر از شاهدان و گواهان روز قیامت هستند. در آیه 4 سوره زلزال آمده است:« یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا؛ زمین در قیامت خبرهایش را بازگو می‌کند». در روایت است که امام باقر(ع) در مورد شهادت زمان فرموده اند :"هیچ روزی بر انسان نمی گذرد مگر این که به او می گوید: ای فرزند آدم! من روز تازه ای هستم و برتو شهادت می دهم. در من کار خوب انجام بده تا در قیامت به نفع تو گواهی دهم". در این خصوص امام سجاد(ع) نیز در دعای ششم صحیفه سجادیه می‌فرماید: «هَذَا یَوْمٌ حَادِثٌ جَدِیدٌ، وَ هُوَ عَلَیْنَا شَاهِدٌ عَتِیدٌ»، امروز روز جدیدی است که در قیامت گواه اعمالی است که در آن انجام می‌دهیم.« و شگفت آورتر از همه ، اعضای بدن خود انسان است که در روز قیامت شاهدی بر اعمال انسان خواهد بود؛ چنانکه در آیه 24 سوره نور می فرماید:« یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ: روزی که زبان ها و دست ها و پاهایشان به زیان آنها بر آنچه ( در دنیا ) مرتکب می شدند شهادت خواهند داد».
از دیگر شاهدان روز قیامت، اعضاى بدن انسان از جمله دست، پا ، زبان و یا حتی پوست او است.
آیه 20سوره فصلت مى فرماید: «شَهِدَ عَلَیهِم سَمعُهُم واَبصارُهُم وجُلودُهُم بِمَا کانُوا یَعمَلونَ: روز قیامت، گوش و چشم ها و پوست هایشان به آنچه در دنیا عمل کرده اند، گواهى مى دهند». جالب آنکه هنگامی که انسان این شهادت را مى بیند، با کمال ناراحتى و شرمندگى به پوست خود مى گوید: «قالُوا لِجُلودِهِم لِمَ شَهِدتُم عَلَینا : به پوستشان می گویند چرا علیه ما گواهى مى دهى ؟! «پوست جواب مى دهد: قالُوا اَنطَقَنا اللّهُ الَّذِى اَنطَقَ کُلَّ شَى ءٍ: خداوندى که همه چیز را به نطق و سخن درمى آورد، ما را به گواهى و سخن گفتن گویا نموده است.(آیه 21 سوره فصلت)
البته می بایست به این نکته توجه کرد که ادای شهادت زمانی ارزش دارد که شاهد در زمان وقوع عمل هم حاضر باشد و هم از درک و شعور برخوردار باشند. لذا بسیاری از مفسران قرآن بر این عقیده اند که همه اعضاى ما در این عالم داراى یک نوع آگاهى و شعورند، گرچه نوع آن علم و شعور با علم و شعور ما فرق داشته باشد.
اسم شهید غیر از شاهدان روز قیامت، در اصطلاح به کسی که جان خود را در راه هدف فدا کرده و برای رسیدن به رضا و وصال محبوب از تمام لذائذ مادّی دست می کشد نیز اطلاق می گردد. البته در اینکه چرا به فرد کشته شده در راه خدا، «شهید» می گویند، برخی بر این عقیده اند که چون خدا و فرشتگان الهی، شاهدان او در بهشت اند و او نیز ناظر و شاهد بر نعمت ها و کرامت های الهی است او را شهید می نامند.عارفان نیز بر این عقیده هستند که در شهادت حجاب بین شاهد و مشهود (خداوند و فردی که به مقام شهادت می رسد) برداشته می شود، به بیان دیگر هر چه که مانع رویت بوده زدوده می شود.
آیه 169 سوره آل عمران نیز نمونه خوبی از جایگاه شهید در آیین اسلام است.در این آیه خداوند می فرماید: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِى سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَتاً بَلْ أَحْیَآءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ: هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده اند، مردگانند؛ بلکه آنها زندگانى هستند که نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند».
مرحوم علامه محمد حسین طباطبائی، مفسر بزرگ قرآن، در کتاب تفسیر المیزان، مقام شهادت را چنین تشریح نموده است که :« شهادت یکی از حقایق قرآنی است که دارای معانی وسیعی است. حواس عادی ما تنها متوجه صورت و ظاهر افعال می شوند. حقایقی چون کفر و ایمان، شقاوت و سعادت، خیر و شر، حسن و قبح، و آنچه از دسترس حس مخفی و از دید انسان خارج است، اما شهیدان به ادراکی می رسند که بر اینها اشراف و از اینها مطلع و در کنارشان حضور دارند».
پس از شهادت یاران امام حسین (ع) ، ایشان به حضرت زینب (س) فرمود: «ناوِلُونی عَلیّاً اِبْنی الطِّفْلَ حَتّی اُوَدِّعَهُ؛ پسرم علی را به من دهید تا برای آخرین بار او را ببینم و با او وداع کنم.» هنگامی که امام (ع) علی اصغر را در بغل داشت، خواست که او را ببوسد که یکی از تیراندازان بی رحم سپاه یزید به نام «حرمله» تیری انداخت و بر گلوی کودک نشست و او را در آغوش پدر به شهادت رساند. امام دستش را زیر گلوی علی اصغر گرفت و آن خون را به طرف آسمان پاشید و فرمود: « چون خداوند این منظره را می‌بیند، آنچه از این مصیبت بر من وارد شد برایم آسان است».
ستاره مهدی زاده
بیشتر بخوانید:
شرح اسماء الهی؛ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ
شرح اسماء الهی؛ الله اکبر
شرح اسمای الهی؛ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ
شرح اسماء الهی؛ وَ هُوَ ٱللَّطِیفُ ٱلۡخَبِیرُ
شرح اسماء الهی؛ هو الغفور الشکور
شرح اسمای الهی؛ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ
شرح اسماء الهی؛ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ
