در آسمان علم و فقاهت، گاهی ستارگانی طلوع کرده‌اند که غیر از فروغ شعر و نویسندگی، دارای پرتو نبوغ و مواهب فطری دیگری هم بوده‌اند. یکی از همین نوابغ، بدون شک شیخ بهاء الدین عاملی، معروف به«شیخ بهایی» است.
شیخ بهاء الدین عاملی، معروف به«شیخ بهایی»
شیخ بهاء الدین محمد عاملی، یکی از بزرگان و مفاخر و نوابغ اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری می‌باشد که در جامعیت و تنوع علوم و دانش، کمتر نظیری می‌توان بر او پیدا نمود. او یکی از جامع‌ترین افراد روزگار خویش در وسعت معلومات و تنوع اطلاعات بوده و از این نظر در میان فقها و دانشمندان جایگاه برجسته ای پیدا کرده است. شیخ بهایی نه تنها در فقه و حکمت و ریاضیات و لغت و حدیث دست داشته، بلکه واجد کمالات و حایز علوم معقول و منقول هم بوده است.
زندگی نامه
بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهائی در سال 953 ه.ق(1546)میلادی در بعلبک متولد شد. او در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام "جبع" یا "جباع" می زیسته و از نژاد "حارث بن عبدالله اعور همدانی" یکی از بزرگان اسلام و یاران مخلص امیر المومنین علی(ع) بوده است.
پدر عالیقدر او، عالم بزرگوار، شیخ حسین فرزند عبد الصمد حارثی یکی از شاگردان فقیه نامدار شیعه،مرحوم شهید ثانی است. او که خود صاحب نظر بوده و کتبی در فقه و اصول و علوم‌متداول عصر خود داشته است،پس از شهادت شهید ثانی، در ایام جوانی، در اثرسختگیری ها و کارشکنی هایی که در امور شیعه در جبل عامل پیش آمده بود،به ایران آمد. شیخ بهایی نیز همراه پدر به ایران آمد. او در اثر ذکاوت و استعداد فطری که داشت، با بهره‌گیری از فضایل پدر و محیط علمی ایران توانست در علوم و دانش های متداول عصر تبحری به‌دست آورد. شیخ بهایی در سال 996 هجری قمری به سمت شیخ‌الاسلامی اصفهان، پایتخت جدید شاه عباس اول، تعیین شد و تا زمان وفاتش این منصب را برعهده داشت.
شیخ بهایی به کشورهای مختلفی مسافرت کرد و در محضر اساتید بزرگ علوم متعددی را فرا گرفت. او یکی از پرتلاش ترین علمای ایران و جهان اسلام از نظر تالیف و تنوع در آن است. به طوری که تالیفات او را بیش از 100جلد کتاب می دانند. همچنین به پاس خدمات شیخ بهایی به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ را به نام او سال «نجوم و شیخ بهایی» نامگذاری کرد.
شیخ بهایی به سه زبان فارسی، عربی و ترکی، شعر سروده است و اشعارش شامل مثنوی، غزل و رباعی است. مضمون مشترک اشعار شیخ بهایی، گرایش شدید به زهد و عرفان است. بخش مهمی از اشعار عربی شیخ، طرح چیستان و معماست که بیانگر تسلط او بر این حیطه است. توانایی شیخ بهایی در ایجاز و بیان معماگونه مطالب، در آثار متعدد او مشهود است.
کشکول شیخ بهایی
معروفترین اثر شیخ بهایی، کتاب کشکول اوست. این کتاب مجموعه ای از علوم و معارف مختلف و حاصل معلومات این اندیشمند بزرگ است. بخش هایی از این کتاب، گردآوری و اقتباس شیخ بهایی از دیوان ها و آثار مورد علاقه اش بوده و بخش هایی نیز شعرهای سروده شده توسط او و یا متون ادبی و نوشته های اوست که خواننده را با اندیشه ها و سلایق او آشنا می کند.
اشعار فارسی بهائی عمدتاً شامل مثنویّات، غزلیّات و رباعیّات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است.
از مثنوّیات معروف شیخ می توان از اینها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است. این اثر آمیخته ای از مواعظ، طنز، حکایت، تمثیل و لطایف عرفانی و معارف بشری است. این کتاب، با زبانی روان و دلنشین نوشته شده و در آن ریاکاری، غرور، فریفتگی به ثروت و القاب و زیور دنیایی، مورد انتقاد نویسنده قرار گرفته است. شیخ بهایی در یکی از بخش های این مثنوی، دوری از سلاطین و ظالمان را توصیه می کند و نتیجه نزدیک شدن به قدرتمداران را، از بین رفتن دل و دین ذکر می کند. اندیشه های سیاسی وی در این اثر بسیار برجسته است.
اربعین حدیث شیخ بهایی
شیخ بهایی به پیروی از سنت معمول درمیان عالمان شیعی، به نگارش کتاب "اربعین" نیز پرداخته است. حدیثی از پیامبر (ص) نقل شده که در آن به عالمان، نگارش چهل حدیث از ایشان و شرح و توضیح آن برای مردم، توصیه شده است. شیخ بهایی در کتاب "اربعین"، چهل حدیث برگزیده از پیامبر (ص) نقل کرده و شرح کافی و جامعی نیز درباره آنها آورده است. وی در این اثر به مباحث سیاسی نیز می پردازد و در شرح احادیث، دیدگاه های صریح و شفافی را بیان می کند. همچنین شرایط امر به معروف و نهی از منکر و مراحل آن را توضیح می دهد.
از مهم‌ترین کتاب‌های شیخ بهایی به نثر، کتاب «جامع عباسی» است که به دستور شاه عباس اول نگاشته شده است. این کتاب برآیند خط مشی مذهبی دولت صفوی و اداره و اجرای امور سیاسی - مذهبی در زمان شاه عباس اول است. البته شیخ قبل از به پایان رساندن کتاب از دنیا رفت و شاگردش، نظام‌الدین ساوجی، کار تکمیل و نگارش آن را برعهده گرفت. «مفتاح‌الفلاح»، «حبل‌المتین» و «حدائق‌الصالحین» هم از دیگر تألیفات این نویسنده و فقیه است.
بنیانگذار مکتب هنری صفویه
بهاءالدین محمّد عاملی در عصر خود، هم در دانش و هم در اخلاق از مردان بزرگ جهان به شمار می رفت. وی در علوم ریاضی و نجوم و هیأت استاد مسلم عصر خود بود. وی در معماری و هنر نیز چهره ای درخشان داشت و یکی از بنیانگذاران مکتب هنری صفویه در ایران به شمار می رود .
در عرف مردم ایران، شیخ بهائی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف است، چنانکه معماری مسجد امام خمینی در اصفهان و مهندسی حصار نجف و طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان را به او نسبت می دهند. شیخ همچنین با تعیین اوقات شبانه‌روز از روی سایه‌ی آفتاب و تعیین سمت قبله‌ی مسجد امام به یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین اختلافات دانشمندان عصر خود پایان داد.
یک نمونه از اقدامات شیخ بهایی، تقسیم آب زاینده رود درمیان محلات مختلف شهر اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه است که هنوز هم به همان ترتیب اعمال می شود. یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهائی نسبت می دهند، ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است.
مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت های مدید همچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد. اما گروهی از باستان شناسان خارجی برای پیدا کردن اسراری که در ساخت این حمام بکار رفته، آنجا را شکافتند و متاسفانه شمع خاموش شد و سیستم قبلی هرگز احیا نگردید همچنین طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود.
شیخ بهایی شاگردان زیادی تربیت کرده است. ملا صدرای شیرازی و ملا محمد تقی مجلسی اول (پدر مجلسی دوم،صاحب کتاب بحار الانوار) شیخ جواد بغدادى، مشهور به فاضل جواد، صاحب آیات الاحکام؛ ملا محمد محسن بن مرتضى بن محمود، معروف به فیض کاشانى، صاحب تفسیر صافى و ملا محمدباقر بن محمد مؤمن خراسانى، معروف به محقق شیخ الاسلام از شاگردان او به شمار می روند که در فلسفه و حکمت الهی و فقه و اصول و ریاضی و نجوم سرآمد بودند.
مقبره شیخ بهایی، در جوار مرقد امام رضا (ع)
شیخ بهایی در سال 1031 ه.ق (1624.م) در شهر اصفهان درگذشت و بنا بر وصیت خودش در شهر مشهد، در جوار مرقد امام رضا (ع). هم‌اکنون قبر وی در یکی از رواق‌ها که به نام خودش معروف می باشد، قرار دارد و زائران زیادی قبر او را زیارت می کنند.
در ایران روز سوم اردیبهشت به نام روز بزرگداشت شیخ بهایی و روز معمار در تقویم ملی ثبت شده است.
