فرهنگ و معارف- در آیه 14 سوره ملک خداوند می فرماید:« أَلَا یَعۡلَمُ مَنۡ خَلَقَ وَ هُوَ ٱللَّطِیفُ ٱلۡخَبِیرُ: آیا کسی که (مردمان را) می‌آفریند (حال و وضع ایشان را) نمی‌داند و حال اینکه او دقیق و باریک بین بس آگاهی است»؟! بنابر آیۀ مذکور، خداوند لطیفِ باریک بین و مهربان، از همه چیز آگاه و باخبر است و خبر و گزارشِ تمامی آفرینش لحظه به لحظه به وی می رسد.
إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ
«خبیر» از واژه «خبر» است. برای خبر در زبان عربی دو معنی بکار رفته است. یکی به معنای علم و دیگری به معنای نرمی و سستی است چنانکه به کشاورزی که زمین را شخم می زند هم «خبیر» می گویند. چرا که او زمین را نرم و آماده رویش گیاه می کند. اما اغلب لغت شناسان این دو معنا را به یک معنا بر می گردانند و می گویند: خبیر؛ عالمی مطلع است که به کُنه معلومات پی ببرد.
کشاورزِ شخم زننده را هم از این جهت خبیر گفته اند که به زوایای پنهان مزرعه اش احاطه ی کامل دارد و هنگام کار همه چیز را تحت نظر دارد.
اسم خبیر خداوند نیز حکایت از این حقیقت می کند که او بر کُنهِ ناپیدا و ظاهرِ هویدای هستی به طور همزمان و به طور کامل و صحیح خبر و تسلُّط دارد.
خداوند در آیه 59سوره فرقان می فرماید: «الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیّام ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً: همان (خدائى) که آسمان ها و زمین و آنچه را میان این دو وجود دارد، در شش روز (شش دوران) آفرید; سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت (و به تدبیر جهان پرداخت، او) رحمان است، از او بخواه که از همه چیز آگاه است».
«خبیر» از اسماء حسنای خداوند متعال است که بیش از چهل و پنج بار در قرآن کریم به کار رفته است.
در برخی از آیات قرآن کریم این اسم در کنار اسم علیم آمده است.
در آیه 13حجرات خداوند می فرماید:« ِإنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ: گرامى ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست، خداوند دانا و آگاه است»! به عقیده برخی از مفسران قرآن، اسم «خبیر» خاص تر از اسم «علیم» است که عمومیت بیشتری دارد.
علیم؛ حکایت از علم مطلق خداوند دارد و خبیر؛ یعنی ناظر و آگاه بر حقایق و اسرار نهانی امور و احوالات جزئی بندگان است.
چنانکه در آیه 3 سوره تحریم می فرماید:« وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَن بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَکَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ و چون پیامبر با یکى از همسرانش سخنى نهانى گفت، و همین که وى آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطّلع گردانید [پیامبر] بخشى از آن را اظهار کرد و از بخشى [دیگر] اعراض نمود. پس چون [مطلب] را به آن [زن] خبر داد، وى گفت: «چه کسى این را به تو خبر داده؟» گفت: «مرا آن داناى آگاه خبر داده است.»
لذا می گوییم هیچ خبری از خداوند پوشیده نیست و هیچ چیزی در ملک و ملکوتش از او پنهان نمی ماند و علمش همه چیز را احاطه کرده است و خداوند از این جهت علیم نیز هست. به عنوان مثال در هنگام نماز، هزاران نمازگزار قیام کرده و نماز می خوانند.
خداوند خبیر هر آنچه را در قلب تمامی این نمازگزاران می گذرد، میداند و از هر آنچه به خاطرها می گذرد آگاه است. هر وسوسه ای را که به نفوس وارد گردد، می داند و هر نمازگزاری را برحسب میزان اخلاص، نزدیکی، خشوع و اشتیاقش نسبت به پروردگار پاداش خیر می دهد.
نماز نمازگزاران در شکل ظاهری شبیه همدیگر است، اما روح و باطن نمازها متفاوت می باشد و فقط خداوند خبیر از این اختلاف ها و فاصله ها آگاه و مطلع است.
إِنَّ اللّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ
اسم خبیر با اسم بصیر نیز در قرآن چندین بار تکرار شده است.
در آیه 31 فاطرخداوند خطاب به پیامبر (ص) می فرماید:« إِنَّ اللّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ : خداوند نسبت به بندگانش خبیر و بیناست»! اسم خبیر در کنار اسم بصیر بخوبی با این حقیقت اشاره می کند که هیچ ذره ای در قلمرو خلقت و هستی از احاطه نظر و علم خداوند بیرون و پوشیده نیست. همانطوریکه پیش از این گفتیم «خبیر» هرگونه آگاهى اعم از ظاهر و باطن را شامل مى شود، اما در کنار بصیر که بیشتر بر آگاهی ظاهری و جسمانی اشاره دارد، تاکیدی بر علم و آگاهی امور باطنی است. و از آنجائیکه امور باطنی بر ظاهری اولویت دارد، اسم خبیر بر اسم بصیر مقدّم شده است.
إِنَّ اللّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ
خبیر به معنای "مُخبِر" ؛ به معنی خبر دهنده و آگاه کننده نیز می باشد. بدین معنا خداوند از عالَم غیب همچون بهشت و جهنّم، ملائکه، حسابرسی قیامت و... و داستان‌های پیغمبران و اقوام گذشته که بر انسان نهان است ، خبر می دهد و خبر وی عینِ صدق و راستی می باشد. همچنین از مظاهر لطف خداوندی به بندگانش این است که به ایشان خبر می دهد که خداوند از باطن و نیات بندگانش آگاه است و هیچ خبری از خداوند پوشیده نیست وهیچ چیزی در ملک و ملکوتش از او پنهان نمی ماند. در آیه 16 سوره لقمان حضرت لقمان خطاب به فرزندش می فرماید:
«یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَکُنْ فِی صَخْرَة أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللّهُ إِنَّ اللّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ: پسرم اگر عمل تو؛ هم وزن دانه ی خَردَلی در دل سنگی یا در ژرفای آسمانها یا زمین باشد خدا آن را به حساب می کشاند که او دقیق و خبیر است». توجه به اسم خبیر، باعث توجه بیشتر انسان به گفتار و رفتارش می شود. فرد مومن به خداوند خبیر ، سعی می کند که مرتکب گناه و اشتباهی نشود و همیشه در فرمانِ خدا باشد؛ تا او را راضی و خشنود نماید.
إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیراً
به انسانی که به خفایاى درونى و نیکی‌ها و بدی‌هاى نفس خود آگاه است، نیز «خبیر» می گویند.
با این تفاوت که این علم درخصوص انسان از راه خبر گرفتن و آزمودن حاصل مى شود و بنابراین ممکن است در آن خطا راه یابد، اما در مورد خداوند سراسر دانایی است.
در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (ع) نقل شده که فرمود: «خبیر، کسى است که چیزى بر او پوشیده و از نظرش پنهان نمى ماند. خبیر بودن خدا [از اشیاء ] ناشى از آزمودن و نتیجه گیرى نیست؛ زیرا آزمودن و نتیجه گیرى (رسیدن از علمى به علم دیگر) دو علم است و اگر این دو نبود، علم و دانشى وجود نداشت؛ زیرا کسى که چنین باشد (علم و دانشش از طریق تجربه و کسب به دست آید) قبلاً جاهل بوده، در حالی که خدا از ازل به آنچه می‌آفریند آگاه است».
کسی که می خواهد در مقام خلیفه الهی بهره ی فراوانی از اسم خبیر خداوند ببرد، باید این اسم را بسیار به یاد آورده و بداند که خداوند او را می بیند و از درونش مطلع است.
چنین فردی می بایست معیار و میزان را خدا قرار دهد و براساس حق، حرکت نماید؛ حتی اگر بر خلاف میل و به ضرر خود و اطرافیانش باشد. خداوند در آیه شریفه 135 سوره مبارکه نساء می‌فرماید:«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلى أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبینَ إِنْ یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقیراً فَاللَّهُ أَوْلٰى بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوٰى أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیراً: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، پیوسته عدل را برپا دارید و برای خدا شهادت دهید؛ هرچند علیه خود یا پدر و مادر و خویشان باشد، اگر غنی باشد یا فقیر. خدا به آن دو، سزاوارتر است. پس هوٰای نفس را پیروی نکنید، که [درنتیجه از حق] عدول نمایید؛ و اگر حق را تحریف کنید یا روی برگردانید، همانا خدا به آنچه می‌کنید، خبیر و آگاه است».
همچنین مسلمانِ خبیر و آگاه، سعی می کند که همیشه حامل و بیانگر و انتقال دهندۀ اخبار راست و صحیح باشد و در عین حال برای هر مسئله ای از آگاه ترین و صادق ترین افراد خبر و مشورت می‌گیرد.
«اَعْطِنِى فِى هٰذِهِ الْعَشِیَّةِ أَفْضَلَ مَا أَعْطَیْتَ وَأَنَلْتَ أَحَداً مِنْ عِبادِکَ مِنْ نِعْمَةٍ تُولِیها، وَآلاءٍ تُجَدِّدُها، وَبَلِیَّةٍ تَصْرِفُها، وَکُرْبَةٍ تَکْشِفُها، وَدَعْوَةٍ تَسْمَعُها، وَحَسَنَةٍ تَتَقَبَّلُها، وَسَیِّئَةٍ تَتَغَمَّدُها، إِنَّکَ لَطِیفٌ بِما تَشاءُ خَبِیرٌ وَعَلَىٰ کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ : پروردگارا! در این شامگاه؛ از بهترین نعمت هایی که به بندگان واقعی ات عطا می کنی، و از انواع نعمت ظاهر که به خلق می بخشی و نعمت باطنی که تجدید می کنی و تازه می گردانی و بلا و مصیبت هایی که برطرف می سازی و اندوه و غمی که زایل می کنی و دعایی که مستجاب می‌گردانی و عمل نیکی که از سر لطف می‌پذیری و کار زشتی که می‌پوشانی، (همه را بر من نیز عطا کن) همانا تو با لطف ازلی و علم ذاتی بر تمام امور آگاهی و بر هر چیز توانایی».
بخشی از دعای عرفه امام حسین (ع)
ستاره مهدی زاده
بیشتر بخوانید:
شرح اسماء الهی؛ هو الغفور الشکور
شرح اسمای الهی؛ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ
شرح اسماء الهی؛ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ
شرح اسماء الهی؛ ان الله بصیر بالعباد
شرح اسماء الهی؛ تو ای خدای «حلیم»
شرح اسمای الهی؛ پروردگار «لطیف» من
