ایران عزیز، تاکنون نوابغ بسیاری در خود پرورش داده که در علم و ادب شهرت جهانی پیدا کرده اند.
دانشمندان و فیلسوفان، بزرگان شعر، ادب، عارفان و تاریخ شناسان نامی ایرانی شهرت تاریخی دارند. یکی از نوابغ تاریخ دانش، سیاست و فرهنگ ایران، «خواجه نصیرالدین طوسی» است.
زمانی که خواجه نصیر الدین در آن متولد شد و رشد کرد، از دوره های بسیار سخت تاریخ ایران است. این مرد بزرگ تاریخ، با نبوغ فکری خود و استفاده از قدرت و نفوذی که در درگاه مغول بدست آورده بود، به نفع کشور خود گام برداشت و به جهان علم و ادب و ترویج مذهب شیعه، خدمات شایان توجهی ارایه کرد.
دوران کودکی
در صبحگاه یازدهم جمادی الاول 597 ق، چهره درخشان حکمت و ریاضی در قرن هفتم پا به عرصه گیتی نهاد. در این روز کودکی بدنیا آمد که بعدها از افتخارات جهان تشیّع گردید.
نامش «محمد» و فرزند شیخ وجیه الدین محمّد بن حسن و از خانوادهای دوستدار اهل بیت علیهم السلام بود. پدرش از دانشوران شهر قم بود که در علوم اسلامی از سرآمدان روزگار خود به شمار می رفت. محمّد بعدها کنیه اش «ابوجعفر» گشت و به القابی چون «نصیرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» شهرت یافت.
کودکی و نوجوانی نصیر الدین طوسی در شهر طوس سپری شد. وی در این ایام پس از خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قواعد زبان عربی و فارسی، معانی و بیان و حدیث را نزد پدر بزرگوار و دانشمند خویش فرا گرفت.
مادرش، وی را در خواندن قرآن و متون فارسی یاری می‌کرد. پس از آن به توصیه پدر، نزد داییاش «نورالدین علی بن محمد شیعی»، که از اندیشمندان شهیر و بلندآوازه در ریاضیات، حکمت و منطق بود، به فراگیری آن علوم پرداخت.
عطش علمی او در نزد داییاش چندان برطرف نشد و بدین سبب با راهنمایی پدر در محضر «کمال الدین محمد حاسب» که از دانشوران معروف در ریاضیات بود، به تحصیل پرداخت، اما هنوز چند ماهی نگذشته بود که استاد قصد سفر کرد. قبل از آن به پدر شاگرد خود چنین گفت: «من آنچه می دانستم به او آموختم. اکنون سؤال هایی می کند که گاه پاسخشان را نمی دانم».
مقام علمی خواجه
خواجه نصیر الدین در ریاضیات، طب، هندسه، نجوم، فلسفه، فقه، حدیث و کلام تبحّر ویژه داشت. پس از حمله مغول به ایران و ورود خواجه به دستگاه حکومت هلاکو، نه تنها از جایگاه علمی وی کاسته نشد، بلکه آثار علمی بیشتری از ایشان به ظهور رسید.
او همچنین در این دوره به دلیل برخورداری از نفوذ سیاسی، بیش از پیش بر شهرت خود افزود.
تجلی سیاسی خواجه در این هنگامه تاریخی، فایده های فراوانی برای ایران و ایرانی در پی داشت. در روزگاری که سلطه مغولانِ کم بهره از تمدن پیشرفته ایران، می کوشید تا همه عناصر ارزنده و پویای فرهنگ و تمدن ما را نابود کند، نصیرالدین توانست با درایت و ایستادگی، مانع این امر گردد.او، کتاب خانه ای تاسیس کرد و برای فنون مختلف، مدارس و دانشکده هایی ترتیب داد و بر اساس اهمیت، برای دانشجویان حقوق و مزایا معین کرد و بدین ترتیب، عالمان و دانشمندان از هر سو به آن دیار رهسپار شدند و پروانه وار دور آن شمع فروزان گرد آمدند.
رصدخانه مراغه؛ اثری ماندگار
یکی از اقدامات مهم خواجه نصیرالدین طوسی ساخت رصدخانه در سال ۶۵۷هجری است. گرچه وی قبل از افتتاح رسمی رصدخانه دارفانی را وداع گفت اما فرزند ارشدش، مسئولیت اداره این بنای عظیم را به عهده گرفت و کار پدر آن را به نتیجه رساند.
بنیاد بین‌المللی ستاره‌شناسی، نامی است که زیبنده این رصدخانه است و دراهمیتش همین بس که دانشمندان اسلامی و غربی به عظمتش پی برده‌اند و معتقدند که پیشرفتی که در امر ستاره‌شناسی در دنیای اسلام با ساخت رصدخانه مراغه بوجود آمده تمام مدیون این‌نابغه اسلامی است که جامعیت او مورد تحسین همگان است.
در همین زمینه دانشمند فیزیکدان‌مسلمان پاکستانی برنده جایزه نوبل فیزیک سال ۱۹۷۹ مرحوم دکتر عبدالسلام می‌گوید: «رصدخانه مراغه با بیست منجم از سراسر دنیای اسلام تحت سرپرستی دانشمند بزرگ خواجه‌نصیرالدین طوسی احتمالا نخستین رصدخانه جهان بمعنی واقعی کلمه بوده است و در جای‌دیگر می‌گوید: رصدخانه استانبول، چین، و حتی رصدخانه‌های هند در قرن دوازدهم نیز همه ازجلوه‌های رصدخانه مراغه است.»
دروس ریاضیات و نجوم نیز قبل از خواجه نصیر موافقین و مخالفینی داشت‌که این مباحث سیر نزولی را طی می‌کرد .جامعیت خواجه نصیر بود که توانست به این دروس‌سیر تکاملی دهد و جان تازه‌ای بخشد و همین امر باعث شد تا زمان شیخ بهائی و بعد از او تاهمین اواخر دروس نجوم و ریاضیات جزو دروس حوزویان بحساب آید.
وی به دلیل برخورداری از جایگاه بالای علمی و تسلط بر دانش های عصر، به مقبولیت و محبوبیت فراوانی در بین عالمان روزگار خود دست یافت. بگونه ای که بسیاری از دانشمندان علاقمند به برقراری رابطه با خواجه نصیر شدند.
او نیز از این مسئله استقبال کرد و اندیشمندان عصر خویش را احترام و تکریم می کرد. خواجه نصیر مجموعه ای از عالمان گوناگون با باورهای متفاوت را در رصدخانه مراغه گرد آورد و با آنها همکاری کرد. عالمان چینی، فقهای ایرانی و عرب، فلاسفه، دانشمندان الهیات، ریاضی دانان، منجمان و غیره، با تعلقات مذهبی متفاوت در محضر او حاضر بودند.
صاحب اخلاق ناصری
از سوی دیگر بیشترین توجه خواجه نصیر به اخلاق و ایمان بود. او به اندازه ای به اخلاق بها می داد که اصلاح جامعه را در گروه اصلاح اخلاق جامعه می دانست. خواجه اخلاق را تابع عقاید می پنداشت.
وی فکر و قلبی سالم و بی آلایش داشت. کتاب اخلاق ناصری وی، الگوی بسیاری از اخلاق نگاران مسلمان و غیر مسلمان است. کتاب ها و رساله های اخلاقی ای که پس از خواجه، نوشته شدند، به شدت از خواجه و اثرش اثر پذیرفته اند و غالباً اقتباس، تلخیص یا تقلیدی از کتاب وی است.
حتی مسیحیان نیز از او اثر پذیرفتند. برای نمونه، ابوالفرج، معروف به ابن العبری که سرآمد مسیحیان عصر خواجه است، در اثر اخلاقی خود، تحت تأثیر خواجه است و رساله نفس او، به منزله ترجمه عربی و اقتباس از اخلاق ناصری است. هر کس در ایران و هند و عثمانی خواسته نوشته ای در زمینه اخلاق ارائه دهد، ناگزیر از کتاب خواجه پیروی کرده است.
روح جستجوگر خواجه نصیر طوسی، بلندپروازتر از آن بود که به درس و بحث اندک بسنده کند و از علوم مرسوم مدارس طوس و نیشابور سیراب شود. عطش علم خواهی او پس از سالها درس و فراگیری علوم مختلف آرام نگرفت و او همچنان در پی یافتن صاحب دلی بود که بتواند او را به وادی ایمن رسانده، در معرفت خود و خدای خویش به کمال برساند.
او پس از خوشه چینی فراوان از خرمن پربار دانشمندان نیشابور به ویژه عارف معروف آن دیار، عطار نیشابوری، به عراق شتافت و علم فقه را از محضر معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی (از شاگردان ابن ادریس حِلّی و ابن زُهْره حَلَبی) فرا گرفت.
این نابغه جهانی
شخصیت والای خواجه نصیر و جامعیت علمی او، قرن هاست که حیرت و شگفتی همراه باتحسین محافل علمی جهان را برانگیخته است و به همن نسبتْ، قلمروهای تازه ای در آفاق دانش بشری کشف کرده است.
انطباق یافته های علمی خواجه نصیر در زمینه های ریاضی و نجوم، با تازه های علمی کنونی جهان، بر ارزش و اهمیت مقام او در جهان علم افزوده است. خواجه نصیرالدین طوسی 800 کتاب و رساله درریاضیات، نجوم، فلسفه و مسایل اجتماعی نوشت.
کارل بروکلمن خاورشناس و تاریخ‌نویس بزرگ آلمانی گفته است: «مشهورترین علما و مولفین قرن هفتم هجری، مطلقا و بدون شک خواجه نصیرالدین طوسی است»
خواجه نصیر الدین طوسی، این دانشمند بزرگ و نامی و خدمتگزار صادق اسلام و مسلمان و مرزبان بیدار معارف تشیع، سرانجام پس از عمری پربار در هیجدهم ذی القعده 673 ق در بغداد دار فانی را وداع گفت و به جوار حق شتافت.
روحش شاد و یادش گرامی باد.
در ایران، روز پنجم اسفند، به بزرگداشت مقام علمی و اخلاقی و دینی این بزرگمرد اختصاص دارد و به نام «روز مهندس» گرامی داشته می شود.
