تپه باستانی حسنلو در میان جلگه‌ای سرسبز و خرم به نام "سلدوز" در کنار دهکده‌ای به همین نام واقع است. تپه‌های باستانی زیادی پیرامون تپه حسنلو را فرا گرفته که همزمان با این تپه ایجاد شده اند.
وجود تپه‌های باستانی دیگر حکایت از این دارد که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌های اطرافش از یک تیره بوده و با هم داد و ستد و ارتباط داشته‌اند که از جمله این تپه‌ها می‌توان به تپه باستانی پسدلی، حاج فیروز، تابیه، عقرب تپه، تپه کوییک، میرآباد، ساخسی تپه، نظام آباد و محمدشاه اشاره کرد که به فاصله‌های دو کیلومتر تا ۱۵ کیلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند.
گفته می شود که احتمالا ساکنان اولیه تپه حسنلو قوم مناعی بوده‌اند که تمدن بس وسیع و درخشانی از خود به یادگار گذاشته‌اند و از اشیای مکشوفه در این تپه چنین به نظر می‌رسد که آثار مفرغی آنها شبیه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم کاسی است و شاید قرابتی بین این دو قوم وجود داشته است . از قوم مناعی و محل سکونت آنها که سرزمین‌های جنوبی دریاچه ارومیه بوده، یادی در تورات شده و قوم مناعی را قوم "مان" هم گفته‌اند.
دورتا دور قلعه را دیواری به قطر سه متر و ارتفاع هفت متر فرا گرفته بوده و در سراسر این دیوار برج‌های مربع شکلی به فاصله‌های ۳۰ متر از یکدیگر و به ابعاد ۱۰ متر در ۱۰ ساخته شده بود و ارتفاع برج‌ها به درستی معلوم نیست.
در قسمت ورودی حیاط، مجموعه‌ای از بناهایی مانند تالار بزرگ یا معبد و تعدادی اتاق‌های متصل به هم قرار داشته و در این میان معبد بیش از دیگر بناها قابل توجه است این پرستشگاه یا معبد دارای سقف و ستون‌های چوبی بود و بیش از ۳۰ متر طول و بیش از پنج متر عرض داشته است.
در دژ حسنلو، اتاق‌هایی نیز به انبار و آشپزخانه و اسلحه‌خانه اختصاص داشته است از اسلحه‌خانه که مشخص نشده کارگاه اسلحه‌سازی یا محل نگهداری جنگ‌افزار بود، مقدار زیادی شمشیر و سه نیزه آهنی کشف شده است.
در اطراف غربی حیاط، حدود ۱۵ باب اتاق بزرگ و کوچک وجود داشته و جام زرین حسنلو در یکی از اتاق‌های همین قسمت کشف شده است.
بناهای شمالی حیاط مرکزی گویای جایگاه ویژه زنان و کنیزان بوده است چون در این قسمت مقدار زیادی جعبه‌های ویژه نگهداری وسایل آرایشی چون سرمه دان و وسمه دان استخوانی یافت شده است.
از تپه باستانی حسنلو در سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۸ طی حفاری‌های باستان‌شناسان انواع ابزار و ادوات جنگی مانند شمشیر، خنجر، نیزه، سرنیزه‌هایی از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالی و اشیای استخوانی سنگی سفالی، شیشه‌ای و فلزی گوناگون که هر یک دارای ارزش تاریخی، باستانی و هنری هستند، کشف شده است .
بیشتراین اشیای کشف شده مربوط به دوران پیش از اسلام و یا حتی بسیار دورتر یعنی هزاره های قبل از میلاد می باشند که در حال حاضر در موزه‌های ایران باستان، آمریکا، فرانسه و دیگر کشورهای جهان نگهداری می‌شوند.
مهمترین اثر مکشوفه تپه باستانی حسنلو که اهمیت ویژه‌ای در جهان و باستان شناسی دارد، جام طلایی حسنلو است که در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود. قدمت این اشیای گرانبها حدود 800 سال قبل از میلاد مسیح است. روی بدنه این جام، نقش‌های بسیاری حک شده است که احتمالاً داستان حماسی را روایت می‌کنند.
بر اساس داده‌های باستان‌شناسی این تپه در ۱۰ دوره مورد سکونت قرار گرفته و ضخامت لایه‌های هر دوره معلوم است .
دوره های سکونت در تپه حسنلو:
- باستان شناسان دوره دهم را به 6 هزار سال قبل از میلاد مسیح یعنی حدود 8 هزار سال پیش و دوران نوسنگی منسوب می کند و دوره نهم و هشتم تا هفتم را بین شش هزار و سه هزار سال پیش از میلاد می دانند.
- از سه دوره دهم، نهم و هشتم اطلاعات زیادی در دست نیست.
- از دوره هفتم تا یکم اطلاعات بیشتری وجود دارد. در این دوره ها بناهای خشتی و گلی و سنگی پیدا شده است.
- دوره هفتم بین 2500 تا 3000 سال قبل از میلاد بوده است که از ابزار مفرغی استفاده می کردند و دوره ششم بین 2000 تا 2500 سال ق.م و دوره پنجم نیز 1300 سال پیش از میلاد بوده است.
- دوره چهارم بین 1300 تا 800 ق.م است، درهمان دوره لایه های سوخته و سیاه شده نشان دهنده آتش سوزی گسترده در این مکان می باشد.
- دوره سوم سکونت در تپه حسنلو کمی پیش از مادها آغاز و تا نیمی از دوره هخامنشیان را شامل می شود.
- دوره دوم همزمان با نیمه دوم از دوره هخامنشی و همه دوران پارت و نیمی از دوران ساسانی همراه بود.
- دوره اول شامل اواخر ساسانی و اوایل اسلام می شود و کلیه آثار این دوره از میان رفته است.
مهم ترین دوره در این تپه دوره چهارم است که کلیه ساختمان های یافت شده در آن، از این دوره هستند. هیات حفاری توانست بناهای متعددی با سالن های بزرگ در مرکز تپه کشف کند و دیوار دفاعی قلعه نظامی و دژ محکم این شهر را از زیر خاک بیرون بیاورد.
از مهمترین ساختمان های کشف شده در این تپه سه معبد بزرگ ستون دار است که به طور حتم برای برگزاری مراسم ها از آنها استفاده می شد.
تپه حسنلو در بین گردشگران داخلی خارجی دارای اهمیت و شهرت فراوانی است.
412
